اوضاع سیاسی ایران در عصر قاجار

[# αпGεʟ]

با تاسیس قاجاریه، تحولی در موقعیت سیاسی و اجتماعی علما و روحانیان شیعه ایران در جهت افزایش نسبی اعتبار و نفوذ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آنان در جامعه به وجود آمد.

---

هر چند بخشی از نفوذ اجتماعی و موقعیت روحانیت شیعه در ایران عصر قاجاریه تداوم موقعیت و نفوذ سیاسی اجتماعی به وجود آمده در آستانه تشكیل حكومت قاجاریه و نخستین مراحل تكوین و پویش این سلسله بویژه در مقایسه با موقعیت متزلزل علما در سال های فترت میان انقراض سلسله شیعی مذهب صفویه تا برآمدن حكومت قاجار، عامل مهمی بود كه به افزایش نسبی نفوذ روحانیت در جامعه ایران انجامید. خاندان قاجار برای كسب مشروعیت دینی و مقبولیت اجتماعی در جامعه مذهبی ایران به جلب حمایت علما نیازمند بود. نیاز سلطنت به برخورداری از حمایت روحانیت بویژه در هنگام جنگ های ایران و روسیه افزایش یافت. نیاز نهاد سلطنت به برخورداری از حمایت علما یكی از علل مهمی بود كه افزایش اعتبار موقعیت علما را به دنبال داشت. پیروزی علمای اصولی به رهبری آیت الله محمدباقر بهبهانی بر اخباریان و پایان سیطره علمای اخباری كه با انكار تقسیم امت اسلامی به دو بخش مجتهد و مقلد، وظایف و اختیارات عملی علما را محدود می كردند، زمینه مناسبی را برای افزایش نفوذ اجتماعی علمای شیعی اصولی در میان توده مذهبی جامعه فراهم ساخت.

 نفوذ اجتماعی علما در میان توده مردم كه همواره با خطر بالقوه برانگیختن قیام های مردمی به رهبری علما بر ضد ظلم و ستم حكومت استبدادی همراه بود، عامل مهمی بود كه استبداد و ظلم و ستم حكومت به مردم را تا اندازه یی محدود و تعدیل می كرد.

حكومت قاجاریه در رویارویی خود با علمای دینی مخالف حكومت با یك چالش اساسی روبرو بود، نه می توانست در برابر نفوذ اجتماعی علمای مخالف حكومت كه با منافع حكومت مغایرت داشت بی تفاوت باشد و هم اینكه هر گونه واكنش و اقدام حكومت برای محدود كردن و تضعیف نفوذ اجتماعی علما می توانست واكنش متقابل علما در جهت افزایش مخالفت با حكومت را به دنبال داشته باشد.

نفوذ اجتماعی علما در میان توده مردم كه همواره با خطر بالقوه برانگیختن قیام های مردمی به رهبری علما بر ضد ظلم و ستم حكومت استبدادی همراه بود، عامل مهمی بود كه استبداد و ظلم و ستم حكومت به مردم را تا اندازه یی محدود و تعدیل می كرد

 هر گاه نهاد سلطنت توفیقی در نزدیكی به جمعی از علما و جلب همكاری آنان به دست نمی آورد، ناگزیر با بسنده كردن به همكاری و حمایت علما و روحانیان درباری و تقویت آنان و اتخاذ سیاست كاهش اختیارات و در صورت لزوم سركوب علما و روحانیانی كه از همكاری با حكومت و پشتیبانی از مقاصد آنان رویگردان بودند یا به مخالفت برمی خاستند، می كوشید تا از كاركردها و پیامدهای مخاطره آمیز نفوذ اجتماعی علما و روحانیون مخالف ظلم و ستم كارگزاران حكومتی در میان توده مردم بكاهند. محدود ساختن اختیارات و نظارت روحانیون در زمینه های امور قضایی، زیارتگاه ها و موقوفات و تلاش برای انحصار غالب مناصب و منابع و قدرت زا و ثروت زای دینی به روحانیون وابسته به حكومت و دربار، برخی از سیاست ها و اقداماتی بود كه حكومت قاجاریه بر ضد روحانیان مخالف حكومت به كار گرفت.

اوضاع سیاسی ایران عصر قاجار

ایران عصر قاجار از نظر اوضاع سیاسی چه سیاست داخلی و چه خارجی احوالی آشفته داشت به خصوص که دولت‏های بیگانه هر یک در پی به دست آوردن منافعی برای خود بودند. دولتمردان ایران وضع خود را بطور مشخص نمی‏دانستند بلکه همواره در تردید به سر می‏بردند. چنانکه می‏بینیم در مبارزات خود علیه بابیه با روحانیون همسو بودند امیرکبیر که صدارت وقت را بر عهده داشت، از یک طرف بابیت را مخالفتی برای اصلاحاتی که آغاز کرده بود می‏دانست و از یک طرف در اختلافات داخلی مؤثر و ایجاد تفرقه می‏نمود .

سیاست‏های داخلی دولت برای از بین بردن این اعتقاد کاملا مشخص بود اما سیاست‏های داخلی و خارجی در ابتدای تشکیل دولت، در زمینه‏سازی و ایجاد فرقه‏ی بابیت بی‏تأثیر نبوده است.

به خصوص عدم کارآیی سیاستمداران ایرانی در پیروی و ایجاد یک خط و مشی سیاسی مشخص هم خود و هم مملکت ایران و ایرانیان را سرگردان کرده بودند.

زمان به قدرت رسیدن آقا محمدخان، ایران، همچنان دستخوش مبارزه‏ی مقتدرانه‏ی بزرگ ایل قاجار با این شورش‏ها بوده است. اما، از زمان فتحعلی شاه که وی با توجه به ضعف قدرت خود، سعی در تمرکز قدرت داشت و کمتر به خارج از مرزها توجه می‏کرد و یا اصلا توجهی نمی‏کرد. علاوه بر آن دوره‏ی اوج‏گیری قدرت‏های اروپایی و روسیه بر سر مستعمرات بوده است.

جنگ‏های ایران و روسیه، نیز به آشفتگی اوضاع کمک می‏کرد. و رقابت‏های انگلیس و فرانسه را افزایش می‏داد .

به خصوص عدم کارآیی سیاستمداران ایرانی در پیروی و ایجاد یک خط و مشی سیاسی مشخص هم خود و هم مملکت ایران و ایرانیان را سرگردان کرده بودند

در زمان حکومت محمد شاه ایران تحت نفوذ قدرت‏های روس و انگلیس‏ واقع شدو نیز سلطنت ناصرالدین شاه را باید اوج استبداد فردی قاجاریه به حساب آورد. در طول مدت سلطنت محمدشاه و ناصرالدین شاه چندین شورش در نقاط مختلف ایران روی داد از جمله، فتنه‏ی سالار در خراسان که این آشفتگی دوازده سال به طول انجامید مسأله هرات از سوی دیگر، غائله عبیدالله کرد از سوی دیگر. این شورش‏ها کماکان سرکوب شد اما، یا دوباره جان می‏گرفتند یا این که به شکلی دیگر خود را نشان می‏دادند.

در کل می‏توان گفت: قاجاریه از طریق پیروزی بر سلسله‏ی زندیه سازمان دولتی بازمانده‏ی افشاریان و صفویان را به ارث برده بود.