سرمایه بانك استقراضی چقدر بود؟

[# αпGεʟ]

اظهارنظر دربارة میزان دقیق سرمایه‌های نقدی و نیز غیرنقدی بانک استقراضی* بس دشوار و می‏شود گفت غیرممکن است.

---

 این بانک کار خود را با افتتاح یک شعبه در تهران آغاز کرد و به هنگام پایان فعالیت در سال 1921 میلادی حداقل در 15 منطقه از ایران دارای شعبه بود و هر یک از این شعب دارای فعالیت تجاری ـ اقتصادی و نیز مالی ـ اعتباری بود. در همان حال بانک استقراضی به هنگام فعالیت در ایران از آنجایی که مستقیماً به امور اجاری و اقتصادی می‌‏پرداخت مقدار قابل توجهی اموال منقول نظیر کالاهای مختلف تجاری نیز دارایی‏های آن را تشکیل می‏داد و نیز چنانکه در فصول آتی هم اشاره خواهد شد اولیای بانک در بخشهایی از کشور میزان شایان توجهی از دارایی‏های غیرمنقول بدهکاران خود نظیر باغ‏ها و مستغلات و زمین‏های کشاورزی را در تصرف داشتند و خود مستقیماً آن را اداره می‏کردند گواینکه این بخش از متصرفات غیرمنقول بانک به لحاظ قانونی و حقوقی نمی‌‏توانست در تملک بانک قرار گیرد اما عملاً تحت تسلط آن بود و بدهکاران و نیز دولت ایران به ندرت می‏توانستند این دارایی‏های غیرمنقول را از تصرف بانک خارج سازند و این املاک و دارایی‏ها گاه تا سالها و تا هنگام بازپرداخت کامل مطالبات بانک در تصرف اولیای بانک باقی می‏ماند و یا طبق شرایطی به فروش می‏رسید.

درباره میزان سرمایه‌های نقدی بانک استقراضی نیز آگاهی‏هایی دقیق در دست نیست اما در اسناد و مدارک برجای مانده در برهه‌‏های مختلفی از فعالیت این بانک در ایران ارقام متفاوتی ارائه شده است

 بنابراین اموال و دارایی‏هایی از این نوع نیز می‏توانست در جمع سرمایه‌‏های غیرنقدی بانک استقراضی مورد محاسبه قرار گیرد. بدین ترتیب بانک استقراضی میزان قابل توجهی از اموال غیرمنقول و نیز منقول غیرنقدی را در تصرف و تملک خود داشت و ارزش نقدی آن نیز تا جایی که منابع موجود نشان می‏دهد هرگز مورد محاسبه دقیق قرار نگرفته است. اما در هر حال می‏شود استنباط کرد که ارزش این‏گونه دارایی‏ها باید رقم قابل توجهی را شامل شود.

درباره میزان سرمایه‌های نقدی بانک استقراضی نیز آگاهی‏هایی دقیق در دست نیست اما در اسناد و مدارک برجای مانده در برهه‌‏های مختلفی از فعالیت این بانک در ایران ارقام متفاوتی ارائه شده است. سرمایه اولیه‌‏ای که برادران پولیاکف به هنگام تاسیس بانک استقراضی بدان اختصاص دادند مبلغ 000/875/1 روبل (منات) طلا بود. که در همان زمان معادل با حدود یک کرور تومان (پانصد هزار تومان) وجه رایج ایران می‏شد و برابر با 000/000/5 فرانک فرانسه بود. هنگامی که برادران پولیاکف دربارة سرنوشت بانک استقراضی با ویته وزیر دارایی روسیه به رایزنی پرداختند وی ترتیبی داد تا امتیاز بانک به مبلغ 000/225 روبل برای بانک دولتی روس خریداری شود. در اینکه آیا هنگام واگذاری بانک استقراضی به دولت روسیه سرمایه اولیه بانک هنوز موجود بوده و یا نقصان و یا افزایش یافته بود چیزی نمی‏دانیم و نیز اطلاعی نداریم که دولت روسیه پس از تحویل بانک سهام بانک را نیز که در واقع سرمایه اصلی بانک را تشکیل می‏داد با چه نرخی از سهامداران پیشین بانک خریداری کرده است. با این حال هنگامی که بانک به مالکیت دولت روسیه درآمد سرمایه نقدی آن به سرعت رو به افزایش نهاد؛ بدون اینکه رسماً برای میزان نقدینگی بانک سقفی معین درنظر گرفته شود. در واقع دولت روسیه با اداره مستقیم اهداف درصدد بود از این مؤسسه اعتباری به عنوان بازویی قدرتمند برای پیشبرد اهداف سیاسی و نیز اقتصادی خود بهره ببرد و این هدف از منظر دولتمردان آن کشور جز با صرف مبلغ قابل توجهی نقدینگی میسر نبود. به همین دلیل سرمایه نقدی بانک در برهه‌های مختلف برحسب نیازهایی که پیشامد می‏کرد در حال تغییر بود.

سرمایه‌گذاری‏های پیشین نشان می‏داد. با این حال مبلغ آن قابل توجه بود. طبق آمارهای موجود سرمایه بانک طی سالهای بعدی فعالیت آن در ایران تغییر محسوسی پیدا نکرد

 طی سالهای نخست مدیریت وزارت دارایی روسیه بر بانک استقراضی سرمایه آن تا مرز 000/000/30 روبل افزایش یافت و به تبع آن به سرعت سیاست اعطای وامهای کنترل شده سیاسی به مردم کشور از اقشار مختلف نظیر تجار، کسبه، رجال دولتی، درباریان و متنفذین محلی و... در پیش گرفته شد تا جایی که در اندک زمانی مبالغی کلی از سرمایه نقدی بانک از صندوق آن خارج و در اختیار مشتریان بانک قرار گرفت. تا جایی که گفته می‏شد طی سالهای نخست دهة 1900 میلادی حدود 000/000/16 روبل فقط در تهران به افرادی از طبقات مختلف وام پرداخت شده بود. بنابر این بانک استقراضی غالباً نقدینگی چندانی در صندوق خود حفظ نمی ‏کرد و ترجیح می ‏داد جهت مقاصد سیاسی و نیز اقتصادی در امور و سر پل‏های مختلف سرمایه‏گذاری نماید. در سال 1904 میلادی سرمایه نقدی و اعتباری بانک استقراضی به حدود 000/350/31 روبل بالغ می‏گشت که حدود ده میلیون روبل آن از سوی بانک دولتی روسیه پرداخت شده بود و بقیه 000/350/21 روبل آن نیز شامل سپرده‏های وزارت دارایی (مالیه) روسیه می‏شد

. طی سالهای بعدی که بانک تعداد قابل توجهی از مردم کشور را وامدار خود ساخت سرمایه ‏گذاری‏های قابل توجهی در بخشهای مختلف تجاری ـ اقتصادی ایران انجام داد و مهم‏تر از آن طبق قرارداد 1907م که به مقدار زیادی از رقابت‏های سیاسی ـ اقتصادی دو کشور روس و انگلیس کاسته شده و نیز دولت روسیه بالاخص پس از جنگ با ژاپن و بحران‏های سیاسی و... فراگیر داخلی دچار مشکلات عدیده اقتصادی و مالی شده بود، به تدریج در میزان سرمایه‌‏های نقدی و جاری بانک استقراضی نیز کاهش محسوسی حاصل شد. چنانکه طی سال 1907 سرمایه 000/350/31 لیره‏ای پیشین (طبق آمار سال 1904) تا حدود رقم 000/000/22 روبل کاهش یافته بود که به رغم کاهشی که نسبت به سرمایه‌گذاری‏های پیشین نشان می‏داد. با این حال مبلغ آن قابل توجه بود. طبق آمارهای موجود سرمایه بانک طی سالهای بعدی فعالیت آن در ایران تغییر محسوسی پیدا نکرد. چنانکه طی آمار سال 1911 میلادی سرمایه بانک در همان میزان اعلام شده در سال 1907 ثابت باقی مانده بود. به این ارقام باید مبالغی کلی که طی سالهای پیشین بانک به حکومت ایران وام اعطا کرده بود افزود که دو فقره از آن مربوط به قرضه‌‏های سال 1900 و 1902 میلادی بوده و روی هم رفته مبلغ آن به 000/500/32 روبل بالغ می‏شد و بهره این قرضه‌‏ها طی سالهای 13-1912 میلادی به 194/670/1 روبل می‏رسید. بدین ترتیب سرمایه‌‏های نقدی بانک استقراضی در سالهای پایانی فعالیت این بانک در ایران پیوسته در حال نوسان بود تا اینکه به دنبال وقوع انقلاب اکتبر 1917 در روسیه تشکیلات اداری و مالی این بانک نیز سخت ضربه دید که عمده‏ ترین نتیجه آن ورشکستگی بانک بود. تا جایی که به هنگام واگذاری آن به دولت ایران در صندوق مرکزی‏اش در تهران به زحمت می‏شد چند ده قرانی نقدینگی یافت.