ملیله سازی

[امیررضا*]

یکی از رشته های صنایع دستی اصفهان که از ارزش هنری زیادی برخوردار است و تولید محصولات آن نیاز به ظرافت و دقت فوق العاده دارد ملیله سازی است و فرآورده های تولیدی صنعتگران این رشته نمایانگر ذوق سرشار آنان است. باید به این نکته توجه کرد که در تولید برخی از فرآورده ها چون گل سینه و گوشواره تنها ملیله سازان دخالت ندارند بلکه از مینا سازان و زرگران هم استفاده می کنند و در مقابل انجام عمل به آنان کارمزد می دهند.

ملیله سازی یکی از برجسته ترین صنایع فلزی ایران است که بدلیل ظرافت‌هایی که در آن بکار می‌رود تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می‌گردد.

این هنر وام‌دار هنرمندانی است که با ابزار بسیار ابتدایی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این مسیر از دست داده اند. مليله ساز که زمانی به خاطر اشتغال‌زايی زياد، ظرافت و زيبايی زبانزد همه جهانيان بود با مرور زمان و مشکلات مختلف به بوته فراموشی سپرده شد و تعدادی کمی از علاقمندان واقعی، به اين حرفه طاقت فرسا و کم سود ادامه دادند. اين مصنوعات دستی به حدی زيبا و ظريف است که امروز نيز زينت بخش موزه‌ها، مجموعه‌های هنری خصوصی و منازل افراد متمول در اقصی نقاط عالم می باشد.

دست مايه هنرمندان مليله سازی ايرانی، از جمله ره توشه گردشگران خارجی است که در پايان سفر خود به ايران، همراه می‌برند و به آن افتخار می‌کنند.
با اينحال، گران بودن نقره، وضعيت نامناسب اقتصادی، نبود رونق بازار، کاهش انگيزه، نبود سرمايه‌ی مورد نياز، طاقت فرسا بودن کار و کناره گيری اجباری خبرگان از اين حرفه، احيای جايگاه اوليه مليله سازی را با مشکل مواجه می سازد.
مواد اوليه:

مواد اصلی : شامل طلا، نقره، مس

مواد فرعی : موم، زغال، موادپاك كننده
ابزار آلات مليله كاری:

ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است.

كوره : شامل كوره‌های زغالی يا كوره‌های گازی می‌باشد كه جهت ذوب فلزات حرارت توليد می‌كنند و دمای آنها معمولا بالای 1300 درجه سانتی گراد می‌باشد.

بوته : ظرفی است استوانه‌ای شكل جهت ذوب نقره از آن استفاده می‌شود جنس آن از گرافیت و ظرفيت كوچكترين آن تقريبا 50 گرم و بزرگترين آن يك كيلوگرم است.

حديده : ابزاری است برای تهيه مفتولهای نقره با قطرهای مختلف به شكل استوانه كه از دو لايه بيرونی و درونی تشكيل شده است.

ريجه(ریژه) : قالب فلزی می‌باشد كه نقره بعد از ذوب داخل آن ريخته می‌شود. ريجه دو نوع است: 1- مدادی كه جهت تهيه شمش استفاده می‌شود. 2- كتابی كه برای ساخت نقره صفحه‌ای استفاده می‌شود.

دستگاه نورد : شمش مليله‌ای را به مفتول تبديل می‌كند.

دمبوری : كه حاوی يك مخزن بنزين و يك دم هوا و همچنين يك مشعل می‌باشد و جهت آتشكاری جزئی بكار می‌رود.

انبر آتش كاری : دارای دسته‌ای بلند بوده و هنگام آتش و لحيم كاری استفاده می‌شود.

مته برقی : برای سوراخ كردن برخی قسمتهای زمينه كار از آن استفاده می‌شود.

تخته تاب : دو قطعه چوب برای تابيدن مفتول نقره‌ای بكار می رود.

قيچی : برای بريدن ورقه‌های آهنی و قطع مفتولهای نقره‌ای استفاده می شود.

فرچه يا برس سيمی : برای پاك كردن ناپاكی‌ها و چرك از روی مليله استفاده می شود.

آينه سوهان : برای براق كردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده می شود.

جفت : برای شكل دادن مفتول مليله به ريز نقشها بكار می‌رود.

قالب ريخته گری : برای ساختن اشيا از قبيل پايه و دسته استكان بكار می‌رود.

دندانه : برای تبديل نوار نقره‌ای به نوار دندانه دار استفاده می‌شود.

نحوه ساخت:

هنر ملیله کاری، محصول کار با طلا، نقره و مسی است که به صورت مفتولهای باریک درآمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار، بر منبلی شی یا محصول مورد نظر و با بهره گیری از نگاره‌های سنتی و طرحهای اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته‌اند.

عمده ترین ماده اولیه ملیله کاری را نقره تشکیل می‌دهد که از طریق ذوب کردن سکه‌های نقره یا قراضه ظروف نقره‌ای تامین می‌شود. نقره مصرفی در ملیله کاری دارای 100 عیار است ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف به طور معمول از نقره با عیار 60 تا 84 استفاده می کنند.

ملیله سازان برای شروع كار ابتدا نقره مصرفی را با عیار مورد نظر انتخاب و بوسیله ظرفی بنام « بوته» در كوره قرار داده و ذوب می‌كنند. آنگاه نقره مذاب را در داخل ابزاری بنام « ریچهِ » كه ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر درازا دارد و دو شیار طولانی به قطر ۵ میلیمتر بر روی آن تعبیه شده می‌ریزند و به این طریق مفتولی به طول و قطر شیار روی « ریچه» بدست می‌آورند. در مرحله بعد، مفتول نقره‌ای را روی سندان گذاشته و به كمك چكش آن را به صورتی چهار پهلو در می‌آورند. سپس آن را با چراغ كوره‌ای حرارت داده و در شرایطی كه مفتول كاملاً گرم شده و قابلیت انعطاف پیدا كرده است از میان دستگاه نورد قابل تنظیمی عبور داده و به مفتول‌هایی به قطر دلخواه تبدیلش می‌كنند. این مفتول‌های باریك در كوره حرارت داده شده و آماده حدیده كردن می‌شود.

عمل حدیده كردن موجب بدست آمدن مفتول‌هایی با ضخامت بسیار كم و قطر یكنواخت می‌گردد كه مفتول حاصل ابتدا باید دولا تاب و پس از آن با كمك قسمت مسطح دستگاه نورد كوبیده شده و به صورت نواری به قطر تقریبی یك تا 5/1 میلیمتر درآید. این نوار كه لبه‌ای مضرس دارد، نوار ملیله نامیده می‌شود و استادكاران ملیله ساز بعد از تهیه آن ابتدا صفحه‌ی فلزی مستطیل شكلی را كه معمولاً از جنس مس و دارای ابعاد مختلف است انتخاب و یك سطح آن را كاملاً موم اندود می‌كنند.

سپس قالبی را كه به شكل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار داده و نواری را كه پهنایی بیش از نوار ملیله دارد از اطراف قالب می‌گذارنند تا شكل قالب را بخود گرفته و در موم فرو رود.

هنگامی كه به این ترتیب طرح اولیه ملیله ساخته شد، استادكار میانه قالب را با نقش‌های ملیله كه قبلاً بوسیله دست و با كمك انبری ظریف ساخته شده پر می‌كند و در پایان كار آنها را با مفتول‌های بسیار ظریف فولادی به یكدیگر می‌بندد تا بر اثر حركت و تكان خوردن جا عوض نكنند و تغییر شكل ندهند. نقوش رایج در ملیله سازی اکثرا ذهنی و ملهم از نگاره‌های قدیمی و سنتی ایران است.

این اسكلت بوسیله حرارت دادن صفحه مسی از موم جدا و بر روی سطحی هموار قرار داده می‌شود و مقداری گرده لحیم كه عبارت از براكس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز را بر روی آن حركت می‌دهند. بر اثر این كار، گرده لحیم ذوب شده و اتصال نقش‌های كوچك را با یكدیگر و همچنین دیواره نقش باعث می‌گردد.

پس از اتمام آتشكاری و اتصال كلیه قطعات به یكدیگر، سیم های فولادی را بریده و محصول را كه تقریباً كار ساختش به پایان رسیده در طشتكی كه حاوی محلول رقیق اسیدسولفوریك است قرار می‌دهند. یا در داخل ظرف محتوی زاغاب ( محلول زاج سفید و آب) می‌جوشانند تا اضافات و لكه‌های روی نقره از بین برود. در پایان با برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاك نموده و ناهمواری‌هایش را بوسیله سوهان‌های ظریف و نیز سمباده از بین برده و آن را پرداخت می‌نمایند.

نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته می‌شود و شیوه تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه‌های مورد نظر تهیه می‌کنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره استکان و لیوان، قندان ،گلابپاش، قاب عکس، گل سفید، قاشق‌چای خوری و .... می‌سازند به وسیله نقره ای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و روی کار سوار می کنند .