دیدنی های طبیعی و تاریخی و فرهنگی استان آذر بایجان شرقی

[×ThundeRBolT×]

این سرزمین در دوره مادها به نام ماد کوچک معروف بود . با حمله مغولان و با ورود هلاکوخان ، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شد. پس از مغولان و خاندان ترکان قره قیونلوها و آق قیونلوها بر این منطقه تسلط یافتندو بعد شاه اسماعیل اول تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد .

 بعد ها در دوره قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بخشی از آذربایجان طی عهد نامه های به روسیه واگذار شد. از نام های دیگر این سرزمین ایرانویچ ،آذرگشسب و آتورپادگان است . بعد از فتحعلی شاه ، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و احمد شاه و ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و بالاخره محمدعلی شاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند.

 

جاذبه های تاریخی و فرهنگی :

بازار بزرگ تبریز : بازار تبریز بزرگترین بازار به هم پیوسته و مسقف دنیاست . قدمت بنای اولیه این بازار مشخص نمی باشد . ولی تاورنیه در سفرنامه خود در قرن چهارم بازار تبریز را پر رونق توصیف کرده است . مجموعه کنونی بازار در دوره قاجاریه بعد از زلزله 1193 ه.ق ساخته شده است . معماری زیبا ، سراها ، راسته ها و تنوع مشاغل ویژگی خاصی به این بازار بخشیده است.

 

برج آتش نشانی ، تبریز : تاریخ بنای آن مربوط به اواخر دوره ی قاجاریه است . این برج آجری 23 متر ارتفاع دارد و پلان آن در داخل برج،دایره شكل است . یك رشته راه پله ی حلزونی به قسمت فوقانی برج راه می یابد. این برج كاركردی دیده بانی داشت و شب ها نگهبانی در اتاقك فوقانی آن كشیك می داد. در صورت بروز آتش سوزی در هر نقطه از شهر ، محل آن توسط نگهبان شناسایی می شد و به اطلاع مامورین آتش نشانی می رسید تا برای خاموش كردن آتش به آن سو گسیل شوند

 

 

 

برج گنبد كبود ، مراغه : این گنبد كه به مقبره مادر هلاكو نیز معروف است در حدود 10 متری برج مدور واقع است

مسجد جامع تبریز : تاريخ‌ برپايي‌ مسجد جامع‌ را به‌ قرن‌هاي‌ آغازين‌ هجري‌ نسبت‌ داده‌اند و در كتاب‌ مرزبان‌ نامه‌ به‌ جامع‌ تبريز اشاراتي‌شده‌ كه‌ مويد آباداني‌ و شكوه‌ آن‌ در سنوات‌ 607 - 622 در عصر اتابك‌ ازبك‌ بن‌ محمد بن‌ ايلديگز بوده‌ است‌.

 

ایل گلی شاه گلي) از گردشگاه هاي زيباي  تبریزاست كه در جنوب شرقي تبریز بر دامنه تپه اي واقع شده.است .استخري بزرگی به شكل مربع به مساحت 54 هزار و 675 متر مربع است و در جنوب آن تپه اي وجود دارد كه آنرا از بالا تا پايين، همسطح استخر، پله بندي كرده و نهر آبي از آن به سمت پايين روان است. در مركز استخر، عمارتي به شيوه سنتي در دو طبقه ساخته شده و اطراف استخر به صورت پارك بسيار زيبا و فرح بخشي درآمده كه يكي از زيباترين جاذبه هاي گردشگري آذر بایجان شرقی به شمار مي رود

 

 

 

گنبد كبود – مراغه : در فاصله 10 متری از برج مدور ، برج 10 ضلعی بسیار زیبائی خونمایی می کند . برخی تاریخ بنا را به دوره سلجوقی (593 هـ . ق) و برخی دیگر آن را به سالهای بین 582 هـ . ق تا 652 هـ . ق نسبت می دهند . این گنبد با گچ بریها ، مقرنس کاریها و نقاشیهای زیبا از آثار تاریخی شهر مراغه است.

 

باغچة جوق :باغچة جوق ماکو در فاصلة 6 کیلومتری ماکو و حدود 2 کیلومتری از سمت غرب جاده اصلی بازرگان و در روستایی به نام باغچه جوق در استان آذربایجان شرقی واقع شده است.

کاخ تاریخی وبا شکوه باغچه جوق ماکو در باغی به وسعت حدود 11 هکتار در اواخر دوره قاجار به دستور اقبال السلطنه ماکویی، یکی از ســرداران مظفـــرالدین شاه و از حکام مقتدر آن دوره ( 1324-1313 هجری قمری) با 2500 متر مربع زیر بنا در باغی زیبا که دارای انواع درختان میوه و گلها (بوته‎های بزرگ رز و ...) و درختان زینتی ( اقاقیا، تبریزی و...) و چشمه‌ای زلال می‎باشد، ساخته شد و تأثیر شگرفی از سبک معماری   روسیه آن زمان پذیرفته است

 

مقبره قائم مقام فراهانی : اين مقبره در قسمت جنوبي بقعه ثقه‌الاسلام در شهر تبريز قرار دارد كه مركب از دو قسمت است: قسمت فوقاني آن مخصوص سرايدار و محافظ و محل بيتوته دراويش بوده است و قسمت تحتاني كه از يك دهليز و يك زيرزمين تشكيل شده بود كه قبر قائم مقام و عيالش در زيرزمين و يكي از سردارانش موسوم به آقا حسين در دهليز آن مدفون شده‌اند

 

مقبره عون بن علی : اين بقعه در زمان ايلخانان مغول بر فراز بلندترین قله كوه سرخاب بنا شده است. اصل بنا مقبره و مسجد است، شامل 6 گنبد كه 9 اتاق در جهات شرقي، غربي و جنوبي با پوشش گنبدي و طاق آهنگ سه طرف آن را فرا گرفته است. در اواخر قاجاريه سالن در شمال گنبد خانه براي پيشگيري از رانش بنا به طرف دره شمالي اضافه شده است.

 

خانه بلورچیان : اين خانه يكي از آثار زيباي اواخر دوره قاجاريه بوده و سردر پر نقش و نگارش توجه هر بيننده اي را به خود جلب مي كند. از در ورودي با يك پله وارد هشتي مي شود.مالكيت بنا شخصي است كه اخيرا" بطور كامل مرمت شده و مورد استفاده گرفته است

 

عمارت طومانیانس – کانتور : این عمارت در روستای وینق در شهرستان کلیبر واقع شده است . این بنای زیبا با چشم انداز زیبای اطراف خود یکی از بناهای زیبای منطقه ارسباران است که در دوره قاجاریه ساخته شده است.

 

عمارت‌ شهرداري‌ : اين‌ كاخ‌ و عمارت‌ عظيم‌ در سال‌ 1313 هـ ق‌ توسط‌ حاج‌ ارفع‌الملك‌ و با نظارت‌ مهندسان‌ آلماني‌ در محل‌ گورستان‌ متروك‌ ومخروبه‌ كوي‌ نوبر ساخته‌ شده‌ است‌.در بالاي‌ اين‌ عمارت‌ عظيم‌ برج‌ ساعتي‌ با ارتفاع‌ حدود 30 متر وجود دارد كه‌ از چهار سوي‌ شهر قابل‌ رويت‌ مي‌باشد. نماي‌خارجي‌ تالار شهرداري‌ از سنگ‌ تراش‌ خورده‌ اسپراخان‌ است‌ و پلان‌ و نماي‌ ساختماني‌ آن‌ به‌ شكل‌ عقاب‌ در حال‌ پروازمي‌باشد

كليساي سنت استپانوس : كليساي سنت استپانوس در 16 كيلومتري غرب جلفا و به فاصلةصلة 3 كيلومتري كرانه جنوبي ارس و در روستاي متروكه‌اي به نام درة شام قرار دارد. نام كليسا گرفته شده از نام استپانوس، شهيد اول راه مسيحيت مي باشد و به علت استقرار آن در درة شام به اين نام نيز خوانده مي شود. در مورد تاريخچه ساخت اين بنا اظهارات فراواني وجود دارد. عده‌اي آن را از بناهاي اوايل مسيحيت و برخي نيز چون تاورنيه اين بنــا را به دورة صفويه نسـبت مي‌دهند. درحـالي‌كه شيوة معماري بنا و مصالح ساختماني آن نشان دهندة اين مطلب است كه اين كليسا در بين قرن چهارم تا ششم هجري (دهم تا دوازدهم ميلادي) ساخته شده است

 

حمام سراب : يكي از قديمي ترين و از آخرين بازماندگان حمامهاي تاريخي اين شهر مي باشد.قدمت آن به هفتاد سال قبل باز مي گردد. اين حمام در ابتدا دو قلو بوده و همزمان در دو بخش زنانه و مردانه فعاليت داشته. هم اكنون اين مكان جهت راه اندازي موزه مردم شناسي جهت نمايش آداب و سنت هاي رايج و يا فراموش شده عشاير ائل سون اختصاص يافته است

کاروانسرای آیراندیبی : در ضلع شمالی کوهی که بر فراز آن قلعه ای مشهور به قلعه هلاکو وجود دارد، کاروانسرایی قرار دارد که در بین اهل محل به کاروانسرا شاه عباس معروف است و لیکن اسم اصلی آن کاروانسرای آیراندیبی(عریان تپه)می باشد .در ضلع جنوبی این کاروانسرا به ترتیب جاده آسفالته راه آهن و کمی دورتر کوه سنگی قرار گرفته است. چنانچه از پژوهشهای انجام گرفته در مورد این اثر برمی آید این بنا متعلق به قرن هفتم ه. ق بوده است و در طول 7 قرن گذشته مامن و مسکن کاروانیان و رهگذران بوده است .آیریندیبی احتمالا نام معانی می باشد که در فارسی از آن به عنوان عریان تپه یاد می شود و به احتمال زیاد کاروانسرا نام خود را از آن یافته است.

 

 

قلعه بابک : در 50 كيلومتري‌ شمال‌ شهرستان‌ اهر به‌ فراز ارتفاعات‌ غربي‌ رود قره‌ سو خودنمايي‌ می کند . زمان‌ قطعي‌ احداث‌ اين‌ بنا معلوم‌ نيست‌، ولي‌ احتمال‌دارد مجموعة‌ قلعه‌ در دورة‌ ساساني‌ احداث‌ گرديده‌ باشد. از آنجا كه‌ اين‌ مجموعه‌ در قرن‌ سوم‌ يكي‌ از پايگاههاي‌ مهم ‌و محكم‌ بابك‌ خرم‌ دين‌ در مصاف‌ با اعراب‌ و لشگريان‌ خلفاي‌ عباسي‌ بوده‌، تعميرات‌ اساسي‌ در آن‌ انجام‌ گرفت.‌

 

 

 

.دژ بابک،دژی است بر فراز قلعه کوهستانی در حدود 23000 تا 2700 متر بلند تر از سطح دریا است .

اطراف این قلعه را از هر طرف دره های عمیقی با 400 تا 600 متر عمق فرا گرفته است و تنها از یک سو راهی باریک و صعب العبور جهت دسترسی به این فلعه وجود دارد.با گذر از دروازه ورودی و پشت سر گذاشتن بارو،جهت رسیدن به دژ اصلی باید از گذرگاهی باریک که حدود 100 متر صعود از ارتفاع را نیز به همراه دارد گذشت تا مدخل ورودی قلعه رسیداین قلعه با نام های دژ بابک،بذ و قلعه جمهور هم نیز معروف می باشد.

قلعه پشتو : يكي از باارزش ترين و جالب ترين آثار تاريخي بخش هوراند از شهرستان اهر، قلعه پشتو يا پشتاب است كه بر بلندترين كوه بين روستاهاي پشتاب و كوجان قرار گرفته است. اين قلعه در اوايل تسلط اسلام بر منطقه ارسباران و قره داغ ساخته شده است. بر اساس کاوش های انجام گرفته احتمال می رود این قلعه متعلق به دوره اشکانی یا ساسانی باشد .

معبد یا مسجد غار:معبد یا مسجد غار در بالادست گورستان قدمگاه در نزدیکی روستای بادامیار از توابع آذرشهر در استان آذربایجان شرقی قرار دارد

ساختمان اصلی این معبد را برخی باستان‌شناسان به دوران ماقبل تاریخ نسبت می‌دهند.

این معبد سپس در ادواری از تاریخ به صورت آتشکده درآمد و احتمالا در قرن نهم یا دهم قمری به مسجد تبدیل شد.معبد یا مسجد غار به لحاظ شیوه معماری، از جمله بناهای مهم و تاریخی به حساب می‌آید.

 سنگ‌ نبشته‌ رازليق‌ : اين‌ سنگ‌ نبشته‌ در روي‌ صخره‌اي‌ از كوه‌ زاغان‌ واقع‌ در 12 كيلومتري‌ شمال‌ سراب‌ در كنار روستاهاي‌ رازليق‌ و ديزج‌ سفيد كنده‌ شده‌است‌. كوه‌ زاغان‌ تودة‌ سنگين‌ آتشفشاني‌ است‌ و از بستر رودخانه‌ پسلر حدود 200 متر ارتفاع‌ دارد. در پاي‌ كتيبه‌ به‌ يك‌ ديوارة‌ نيمه‌ طبيعي‌ مي‌رسيم‌ كه‌ تا كتيبه‌ درحدود 3 متر فاصله‌ دارد و به‌ سختي‌ مي‌توان‌ بالا رفت‌ و مقابل‌ كتيبه‌ رسيد.

موزه آذربایجان : اندیشه ایجاد موزه آذربایجان در تبریز به سالهای 1306 و 1307 بر می گردد که در این سال نمایشگاهی از سکه های مکشوفه از تبریز در سالن سابق ساختمان کتابخانه تربیت بر پا شد. اساس موزه آذربایجان در سال 1336 با نمایش 202 قطعه از آثار فرهنگی ارسالی از موزه ایران باستان (موزه ملی) در تالار فوقانی کتابخانه ملی سابق تبریز آغاز شد و اندیشه تاسیس موزه آذربایجان در محل فعلی در اردیبهشت ماه سال 1337 جامه عمل پوشید

 

موزه مشروطه : بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز واقع شده است. مالک نخستین آن حاج مهدی کوزه کنانی از شیفتگان حریت و آزادی بود. این خانه بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1287 ه.ش مرکز تجمع جمعی از برجسته ترین چهره های مشروطه در آذربایجان بوده و در جنگهای 11 ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار میرفت. تصمیم مهم و انقلابی پائین آوردن پرچمهای سفید تسلیم در مقابل قوای محمدعلی شاه قاجار در همین خانه گرفته شده است.

بنا با قسمت الحاقی آن در زمینی به مساحت 1300 مترمربع و با دو طبقه اندرونی و بیرونی حاصل ذوق هنرمندانه معمار تبریزی بنام «حاج ولی معمار» است که سالها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز در سال ۱۲۴۷ ه.ش آنرا بنا نهاد

 

موزه ادبی شهریار : استاد شهریار فرزند آقاسید اسماعیل موسوی معروف به حاج میرآقا خشکنابی در سال 1325ه.ق (شهریور 1286 شمسی) در بازارچه میرزا نصرالله تبریز چشم به جهان گشود

شهریار شعر فارسی و آذری را با مهارت تمام می سرایید. در سال های 1330 یا 1329 اثر جاودانه خود حیدربابایه سلام را خلق و برای همیشه به یادگار گذاشت. در مرداد 1332 با یکی از منسوبین خود ازدواج کرد. حاصل این ازدواج سه فرزند است.استاد شهریار پس از یک دوره بیماری در 27 شهریور 1367 دار فانی را وداع گفت و در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شد. بزرگ ترین اثر استاد شهریار کلیات ارزشمند دیوان اشعار وی به زبان پارسی و بخشی از آن به زبان آذری است که معروف ترین آن ها کتاب «حیدربابایه سلام» است.

موزه ایلخانی مراغه : ساختمان موزه مراغه و بناي يادبود روي مزار اوحدي مراغه اي شاعر قرن هفتم و هشتم هجري قمري بين سالهاي 53 تا 57 بوسيله انجمن آثار ملي اجرا شده است. اين محل در سال 1363 مقارن با تشكيل سازمان ميراث فرهنگي كشور به موزه مقدماتي مراغه تبديل و با آثار عرضه شده از دوره‌هاي مختلف تاريخي براي بازديد عموم داير گرديد.

جاذبه های طبیعی

 

بندر شرفخانه : بزرگترين بندر ساحلي درياچه اروميه است كه در بخش مرکزی شهرستان شبستر واقع شده و رشته اي از راه آهن تبريز– جلفا كه از صوفيان منشعب مي شود به شرفخانه منتهي مي شود. در اين بندر تاسيسات نسبتاً مهم بندري و انبارهاي كالا وجود دارد. در فصل تابستان تعداد كثيري از مردم به منظور استفاده از آب و لجن درياچه براي آب درماني و لجن درماني به اين بندر وارد مي شوند.

آبشار آسياب خرابه : آسياب خرابه (خارابا دييرمان) يكي از زيباترين مناطق ديدني آذربايجان شرقي است اين آبشار به علت وجود ويرانه هاي يك آسياب آبي به آسياب خرابه معروف است. از تبريز تا جاده فرعي جلفا به علمدار 106 كيلومتر است. از علمدار تا آسياب خرابه 27 كيلومتر راه خاكي است. ارتفاع آبشار اصلي آسياب خرابه حدود 10 متر و. مساحت محوطه آن 200 مترمربع است.

 

 

آبشار سرکند دیزج : این آبشار نه چندان مرتفع در دهستان میشوی جنوبی در فاصله 2 کیلومتری روستای سرکند دیزج شبستر قرار دارد. آب این آبشار از طریق ارتفاعات میشو تامین می شود. این آبشار در فصول پربارش از آب بیشتری برخوردار است. مناظر اطراف آن با چشم انداز زیبا و بی نظیر از جاذبه های طبیعی استان است.

 

بستان آباد – مجتمع آب گرم : این مجتمع با تأسیسات آبدرمانی در سه راهی تبریز – تهران – سراب قرار دارد . آب آن از گروه آب های کلر و بیکربنات کلسیک بوده و دارای خواص درمانی می باشد .

 

چشمه آب معدني كندوان : كندوان روستايي تاريخي و كم نظير است كه در فاصله 22 كيلومتري جنوب اسكو در ميان دره اي باصفا و كنار رودخانه پرآبي به همين نام واقع شده است. فاصله روستاي كندوان تا تبريز 62 كيلومتر است. اين روستا چشمه آب معدني مهمي، به همين نام، دارد كه بسيار مشهور است

 

 

چشمه آبگرم سراب : چشمه آبگرم سراب در جنوب غربي شهر سراب از زمين خارج مي شود. آب از مظهر چشمه در دامنه ارتفاعات نزديك كف دره همراه گاز از زمين خارج شده و به رودخانه مجاور ميريزد. آب چشمه سراب از دسته آب هاي سولفاته سديك گرم است.

سهند : توده آتشفشاني سهند در 50 كيلومتري جنوب شهرستان تبريز قرار دارد. سهند يكي از بلندترين كوه هاي آذربايجان و مهمترين كوه آتشفشاني خاموش ايران است كه ارتفاع قابل ملاحظه آن مولود تراكم توف ها و خاكسترهاي مواد آتشفشاني است كه در زمان هاي دور از دل كوه بيرون ريخته است. بلندترين قله سهند به نام جام داغي است به ارتفاع 3750 متر. اين كوه تعداد زيادی قله هاي آذرين دارد كه بلندي 17 قله آن از 3000 متر تجاوز مي كند

 

مرند – پیست اسکی پیام : دره زیبا و سر سبز پیام ، کنار روستای پیام و جاده ترانزیتی تبریز در فاصله 12 کیلومتری مرند در دامنه های برف گیر کوهستان میشو قرار دارد . به علت برف گیر بودن آن پیست اسکی پیام در زمستان پذیرای عده زیادی از ورزش دوستان می باشد

 

دره ليقوان : روستاي ييلاقي و كوهستاني ليقوان در 30کیلومتری تبریز و 11 کیلومتری باسمنج و در جنوب شرقي تبريز و دامنه كوهستان سهند قرار دارد. اين روستا از قسمت شرقي همجوار دره بسيار باصفايي است كه رودخانه ليقوان از آن مي گذرد و روستاهاي حاشيه خود را مشروب مي كنند.

 غذای محلی :صبحانه‌‌ با ده‌ها نوع‌ مربا، قايماق‌، انواع‌ نان‌ تازه‌ و سنتي‌ كماج‌ و نان‌روغني‌ و... تهیه می شود . از جمله‌ غذاها مي‌توان‌ به‌ انواع‌ آش‌ (آش‌ شير، آش‌ دوغ‌، آش رشته‌، آش‌ انار، يوقورت‌ لی آشي ، اون بیش آشی ، اوماج آشی ‌) و انواع‌ كوفته‌ (كوفته‌تبريزي‌، كوفته‌ فرنگي‌، كوفته‌ تركي‌) و قيقاناق‌، بادمجان‌ شكم‌ پاره‌، دلمه‌ سيب‌ زمينی ، كوكوي‌ بادمجان‌، خشيل ‌،چغيرتما، يتيمچه‌ محلي‌، املت‌ اسفناج‌، باستيرماپلو، چلوكباب‌، كباب‌ تركي‌، آبگوشت ، قارنی یاریق ، یاپراق کلم رولماسی ، شیشلیک ، من دوشلو شوربا‌ اشاره کرد .

اما چند قنادي خوب تبريز

مشهورترين و قديميترين قنادي تبريز قنادي ركس بين چهارراه شهناز و سه راهي فردوسي

قنادي كريمي با ۲ شعبه يكي در كوي ولي عصر خ شهريار و ديگري خروجي شرقي شهر به سمت تهران جنب هتل مرمر

قنادي تك درخت در جاده ال گؤلي

قنادي تصــاج در خ شمس تبريزي (دئوچي)

قنادی کوماج مابین گلباد و مارالان در کمربندی

قنادي پاك يكي در جهارراه لاله و ديگري در خ اعتصامي كوي ولي عصر

قنادي دقيق در ابتداي خ خيام( محله اهراب)

قنادي نايبيان در تقاطع قطران ابتداي قطرن شمالي ( محله كوچه باغ)

قنادي پاپا در خ آزادي(كمربندي) جنب پادگان ارتش

قنادي ايوبي چهار راه آبرسان جنب هتل گسترش

قنادي تشريفات در نبش چهار راه آبرسان

قنادي تبريزي در نبش جنوب غربي نصف راه

قنادي وطن نبش خ تربيت

قنادي لاله سرخدر فلكه بزرگ ولي عصر

قنادی آیدو درخ امام نرسیده به آبرسان

 

موسیقی :

در این میان موسیقی مردمی شناخته شده ی «عاشیق لَر» (عاشق ها) که با سرشت بومی مردم آذربایجان آمیخته است، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. پیشنیه این موسیقی کم و بیش روشن است و امروزه نیز در برگزاری مراسم و آیین های سنتی نقشی فراموش ناشدنی دارد.

در گذشته، تا زمانی که به دوره اشکانیان باز می گردد، گروه هایی بودند که تاریخ فراز و نشیب های اجتماعی را در قالب سروده ها و داستان ها در بزم ها و گردهمایی ها برای مردم باز می خواندند. این افراد « گوسان» و «خـُنیاگران» ( آواز خوانان ) نامیده می شدند 

 موسيقي‌ مردمي‌ (فولك‌) آذربايجان‌ از روزگار كهن‌ تاكنون‌ در حيات‌ "عاشيق‌"ها تداوم‌ و تكامل‌ يافته‌ است‌."عاشيق‌" ها هنرمندان‌ خودساخته‌اي‌ هستند كه‌ بانواي‌ ساز خود ترانه‌هاي‌ دلپذير و متناسب‌ با حال‌ و هواي‌مجالس‌ عروسي‌ها و قهوه ‌خانه‌ها را به‌ ترنم‌ در مي‌آورند. عاشيق‌ها در مراسم‌ عروسي‌ و جشن‌ها حاضر مي‌شوندو از اين‌ راه‌ معيشت‌ روزانه‌ خود را نيز تامين‌ مي‌كنند.