کدام کتاب برای نخستین بار تحولات ادبی و هنری معاصر را نشان داد؟

«بنیاد شعر نو در فرانسه و پیوند آن با شعر فارسی» نوشته مرحوم حسن هنرمندی برای نخستین بار در سال ۱۳۵۰ در ۶۱۰ صفحه و با عدم درج شمارگان و قیمت در روی کتاب، از سوی انتشارات کتابفروشی‌ زوار منتشر شد. هنرمندی این کتاب را در شهریور ۱۳۳۶ به رشته تالیف درآورده بود. تحصیلات دانشگاهی حسن هنرمندی در حوزه ادبیات تطبیقی بود. او مقطع کارشناسی خود را در دانشگاه تهران در رشته زبان و ادبیات فرانسه به پایان برد و در دهه ۴۰ با مسافرت به فرانسه از نظام اکادمیک این کشور دکترای ادبیات تطبیقی گرفت.

نویسنده در این کتاب برای نخستین بار به زبان فارسی به معرفی زندگی، آثار و تفکرات شاعران نوپرداز فرانسه مانند شارل بودلر، نروال و... پرداخته و ترجمه نمونه آثار آنها را نیز به مخاطبان ارائه می‌کند. همچنین مخاطبان فارسی در این کتاب برای نخستین بار با مکاتب ادبی و هنری فرانسه از سمبولیسم تا سوررئالیسم آشنا شدند. این کتاب علیرغم اهمیتی که داشته و دارد تاکنون تجدید چاپ نشده است و نسخه‌های چاپ نخست آن اکنون با قیمت‌های گزافی در بازار غیررسمی کتاب و بازار کتاب‌های دسته دوم، خرید و فروش می‌شود.

بخش مهمی از کتاب «بنیاد شعر نو در فرانسه و پیوند آن با شعر فارسی» به تاثیر شاعران فرانسوی از ادبیات ایران اختصاص دارد. هنرمندی کتاب دیگری نیز با عنوان «سفری در رکاب اندیشه: از جامی تا آراگون» نوشته و منتشر کرده بود که در این کتاب نیز پیوندهای ادبی میان ایرانیان و فرانسه را مورد واکاوی قرار داده بود. همانطور که می‌دانید شعر نوی ایران و شاعران نوپرداز ایران بویژه نیما یوشیج به شدت تحت تاثیر نوپردازان فرانسوی بودند و خود شاعران نوپرداز فرانسه نیز با ادبیات ایران پیوندی مستحکم داشتند. بنابراین این کتاب از جهت واکاوی این تبادل و گفت‌وگوی فرهنگی نیز بسیار مهم است.

شاعرانی که به ضرورت تاریخی تحول در ادبیات معاصر پی بردند

همانطور که اشاره شد، شعر نوی ایران چه نیمایی و چه سپید، متاثر از ادبیات معاصر فرانسه است. ادبیات فارسی از دوران صفویه به عرصه تکرار افتاده بود و شاعران به دلیل عدم دستیابی به مضامین تازه به فرم‌گرایی روی آورده بودند. یکی از شاعران مهم آن دوران طرزی افشار است که آنقدر به زعم خود «طرز تازه» آورده و حتی به ساخت مصادر جعلی جدید پرداخت که لقب خود را نیز «طرزی» گذاشت. در دوران قاجاریه نیز شاعران به مضامین روز سیاسی روی آورده و اشعاری سیاسی سروده‌اند و اندک تحولی رخ داد، هرچند که در این دوران شاعر بزرگی چون ایرج میرزا را داریم که در ذوق ادبی و قوت و استحکام شعر همسنگ سعدی است.

شاعران دوران مشروطه به بعد به لزوم تحول پی برده و تحت تاثیر شعرای فرانسه اشعاری با مضامین جدید و البته دست بردن در قوالب کهن فارسی سرودند. در ادامه تحولات شعری توسط شاعرانی چون نظام وفا و تقی رفعت و... پیگیری شد، اما بازهم قوالب همان قوالب کهن بود. تا اینکه نیما یوشیج به ضرورت تحول در شعر فارسی پی برد و با شکستن قالب (و نه وزن) نظام نوین و شگرفی را ادبیات ایران پی‌ریزی کرد. بعدها شاعرانی چون احمد شاملو، کلان روایت وزن را نیز شکستند. این موارد همه تجربه‌های نوینی در شعر فارسی بود که بعدها روی کلاسیک سرایان بویژه از دهه ۷۰ به بعد نیز تاثیر گذاشت. از دهه ۷۰ به بعد غزلسرایانی چون محمدسعید میرزایی، حامد ابراهیم‌پور و... با روی آوردن به غزل روایی و چند صدایی که به ضرورت روایت شکست قالب را نیز در اشعار در پی داشت، تحولات ادبی معاصر را پی گرفتند.

معرفی ساختار و مباحث کتاب «بنیاد شعر نو در فرانسه»

به هر روی حسن هنرمندی با احاطه کاملی که به ادبیات معاصر ایران تا دهه ۴۰ و همچنین ادبیات فرانسه از قرن ۱۸ به بعد داشت، به تالیف کتاب «بنیاد شعر نو در فرانسه و پیوند آن با شعر فارسی» اقدام کرد. همچنین این کتاب از نخستین پژوهش‌های آکادمیک در حوزه ادبیات فرانسه نیز به شمار می‌آید. متاسفانه او در سال ۱۳۸۱ در پاریس درگذشت و ایکاش که در جریان تحولات ادبی پس از انقلاب نیز قرار داشت و می‌توانست پژوهش جدیدی را به سامان برساند.

پیشگفتار این کتاب درباره نخستین برخوردهای فرانسویان در طول تاریخ با شعر شاعران ایرانی است. فصل نخست کتاب به شعر فرانسه در «قرن نوزدهم و پیشروان شعر امروز فرانسه» اختصاص دارد. در بخش نخست این فصل شاعران «پیش از سمبولیسم» یعنی «ژرار دونروال» و «شارل بودلر» معرفی و ترجمه برخی آثار آنان درج شده است.

هنرمندی در معرفی نروال، به جز ترجمه شعرهای بسیاری از این شاعر، چند فصل از رمان «اورل‌یا»ی نروال که همگان آن را همزاد غربی «بوف کور» می‌دانند، ترجمه و منتشر کرده است.

همچنین زندگینامه مفصلی از بودلر، مقاله مفصلی درباره مجموعه «گل‌های اهریمنی» به همراه ترجمه این اشعار و برخی اشعار منثور این شاعر شهیر، نظریات بودلر درباره شعر و هنر (بویژه مقاله شاعر کیست؟) و نوشتارها و اسنادی درباره محاکمه بودلر به دلیل انتشار مجموعه گل‌های اهریمنی، داوری سارتر درباره بودلر و همچنین مقاله مفصلی در نهی استفاده شاعران و هنرمندان از مواد مخدر با عنوان «تریاک معشوقه سیاه هنرمندان» از مطالب جالب این فصل است.

اصول شیوه سمبولیسم، بیانیه شعری سمبولیست‌ها، شاعران و مکتب‌های ادبی قرن بیستم چون داداییست‌ها و سوررئالیست‌ها و در بین این مباحث مطالبی چون «گیوم آپولینر و ایران» تاثیر لویی آراگون از شعر سعدی و همچنین ترجمه هرآن‌چه شاعران فرانسوی درباره ایران سروده‌اند از دیگر بخش‌های این کتاب است.

کارنامه ادبی حسن هنرمندی

کارنامه ادبی دکتر حسن هنرمندی این چنین است: مجموعه شعر «هراس» با تحلیلی از دکتر محسن هشترودی چاپ نخست در سال ۱۳۳۷ ، «برگزیده شعرها» و «دفتر شعرهای آسان» همچنین نثرهای ادبی «دفتر اندیشه‌های خام»، «نامه‌هایی شتابزده به پسر پنداری‌ام» و «خودکشی» (بررسی شاعرانه مساله خودکشی و کوشش برای بیهوده نشان دادن آن).

هنرمندی همچنین اشعار بسیاری از شاعران فرانسوی را به شعر فارسی برگردان کرد و این مساله نشان از دانش عمیق او نسبت به حوزه‌های ترجمه و اوزان عروضی فارسی دارد. «زورق مست» ترجمه اشعاری از آرتور رمبو، «سفر از بودلر و چند شعر از مالارمه و والری» و «۱۰ شعر از شاعران کهن چین»، «برگزیده ۱۰ شعر فارسی به انتخاب هانری ماسه» از کتاب‌های منتشر شده هنرمندی در این حوزه است.

از دیگر ترجمه‌های او نیز می‌توان به «مجموعه داستان‌های کوتاه بوسه بدرود»، نمایشنامه‌های «شام طولانی کریسمس» اثر تورنتون وایدلر، «کتک خورده و راضی» اثر کاسونا، «محاکمه» اثر کافکا، «مائده‌های زمینی و مائده های تازه»، «سکه سازان»، «آهنگ‌های روستایی» هرسه از آندره ژید، «آلیس در سرزمین عجایب» از لوییس کارول، «همسران هنرمندان» از آلفونس دوده و «افسانه‌های آفریقایی» از ژیزل دوره اشاره کرد. برخی تالیفات هنرمندی در حوزه نقد ادبی و ادبیات تطبیقی عبارتند از کتاب‌های «آندره ژید و ادبیات فارسی»، «از رمانتیسم تا سوررئالیسم» و «سفری در رکاب اندیشه».

منبع:مهر