ادیب خردمند، مولوی‏شناس بزرگ، استاد بدیع الزمان فروزانفر

ادیب خردمند، مولوی‏شناس بزرگ، شارح سترگ مثنوی، استاد دکتر عبدالجلیل فروزان‏فر، در روز سه‏شنبه 28 ربیع الثانی سال 1317 ه . ق، در آبادی بشرویه از توابع طبس، در خانواده‏ای از اهل علم و فرهنگ به دنیا آمد. او بعدها لقب بدیع الزمان را از قوام السلطنه، والی خراسان گرفت. پدرش، شیخ علی، پسر آخوند ملامحمدحسین قاضی است که هم پدر و هم جد او شاعر، فقیه و طبیب بودند و نسلشان به ملا احمد تونی، از علمای معاصر عصر شاه عباس صفوی می‏رسد. در این مقاله به بررسی زندگی این استاد بزرگ می‏پردازیم.
تحصیلات
استاد فروزانفر، مقدمات علوم دینی و تحصیلات اولیه را در زادگاه خویش نزد شخصی به نام ملامحمدحسین آموخت. در محرم سال 1338 ه . ق برای ادامه تحصیل به مشهد رفت و پس از دو ماه، به حوزه درس استاد ادیب نیشابوری راه یافت و علوم ادبی و منطق را نزد او فراگرفت و تا سال 1342ه . ق یعنی دو سال مانده به درگذشت ادیب، از خرمن دانشش بهره‏ها برد.
آغاز تدریس
در سال 1305 به توصیه و به جای شمس العلمای گرگانی، در مدرسه دارالفنون به تدریس فقه و عربی پرداخت. همچنین در سال 1306، معلم منطق در مدرسه عالی حقوق شد و یک سال بعد، مدرس زبان عربی و منطق در دارالمعلمین عالی گردید. بعد از آن، استاد فروزانفر صاحب کرسی تدریس زبان و ادبیات فارسی شد و استادیِ تفسیر قرآن و ادبیات عربی را در مدرسه عالی سپهسالار به عهده گرفت.
معاونت دانشکده
استاد بدیع الزمان فروزانفر در ابتدای تأسیس دانشگاه تهران، در جایگاه استاد تاریخ ادبیات فارسی در دانشکده ادبیات و استاد تصوف اسلامی در دانشکده علوم معقول و منقول به تدریس پرداخت. پس از تشکیل دانشکده علوم در سال 1313، به سمت معاونت آنجا برگزیده شد و 23 سال در این شغل باقی ماند و ریاست مؤسسه وعظ و خطابه نیز به ایشان محول گردید.
عضویت در فرهنگستان
استاد بدیع الزمان فروزانفر در سال 1313 تا 1332، به عنوان عضو فرهنگستان ایران و عضو شورای عالی معارف فرهنگ برگزیده شد و جزو اعضای اولیه و پیوسته آن گردید. او سرانجام از چهل سال خدمت فرهنگی بازنشسته شد و پس از بازنشستگی به درخواست گروه زبان و ادبیات دانشگاه تهران و به دلیل نیاز علمی دانشگاه، تدریس دوره‏های عالی را بر عهده گرفت. مسئولان دانشگاه تهران نیز به پاس خدمات علمی استاد فروزانفر، لوح استادی ممتاز به او عطا کردند.
ویژگی‏های علمی استاد
استاد فروزانفر، سال‏ها ریاست دانشکده الهیات را داشت، ولی گویی استعداد و توفیق استاد، تنها در همان راهی بود که به طور طبیعی برای آن آفریده شده بود؛ یعنی تحقیق. او در کار تحقیق، روشی نو داشت و امر تحقیق را از راهی علمی و تازه شروع می‏کرد. فروزانفر چنان در این امر دقیق بود که منتقدان معاصر، دقت زیاد استاد را به وسواس تعبیر می‏کردند. نثرش بسیار شیرین و متین و نمونه‏ای از نثر فصیح و استوار معاصر شمرده می‏شود. در نظم نیز اگرچه سروده‏های اندکی دارد، ولی آنچه از استاد به جای مانده، استادانه است.
صفات ممتاز استاد
بدون تردید، صفات ممتاز استاد فروزانفر را در مقام علمی ـ تحقیقی او می‏توان دانست. دانش گسترده و مبتنی بر ابتکار و دوری جستن از ابتذال و تکرار مطالب کهنه، و نیروی حافظه شگفت‏انگیز استاد فروزانفر بود که می‏توانست همواره دانش گسترده خویش را با آن عرضه کند. فروزانفر، خوش‏ذوق و دارای قدرت نقد و سنجش بالا بود. عربی را با لغات فصیح بیان می‏کرد، ولی کلام خود را چنان با شعر و مثال و حکایت می‏آراست که برای بسیاری از ادیبان عرب نیز سخن گفتنش جالب و زیبا می‏نمود.
شخصیت استاد
استاد بدیع الزمان فروزانفر، کلاس درسی بسیار دل‏نشین داشت. شعرهای بلند و خیال‏انگیز می‏خواند. سینه‏اش مخزن نکته‏های ادبی و تاریخی بود. شوخ‏طبع، نکته‏سنج و حاضرجوابی بی‏مانند بود. بسیار موقع‏شناس بود. سحرخیز و طبیعت‏دوست بود. در پانزده سال پایانی عمر، دل به سفر بسته بود و دیدن دنیای بزرگ و شهرهای جهان، از علاقه‏های زیاد استاد به شمار می‏آمد. خوش‏سفر و خستگی‏ناپذیر بود. تیزهوش، تندذهن و باریک‏اندیش بود. شعرش کم، ولی خوب و به شیوه محکم استادان قدیم نزدیک بود. فروزانفر، با شاگردانش انسی دوستانه و الفتی گرم داشت.
شارح بزرگ مثنوی
استاد بدیع الزمان فروزانفر، شارح بزرگ مثنوی، معرّف ممتاز مولانا جلال الدین بلخی، آگاهی کم‏نظیری در تصوف اسلامی داشت و آشنای واقعی به ادبیات فارسی بود. او نگارش شرح مثنوی شریف را بعد از حدود چهل سال آغاز کرد که به گشت و گذار در متن مثنوی و نوشتن سرگذشت مولانا و رسیدگی به متون فارسی و عربی و چاپ برخی از متون تصوف گذرانیده بود. جوهر دانش استاد فروزانفر همین شرح‏حال عالی است که متأسفانه فقط سه جلد آن چاپ شده است.
آثار قلمی استاد
استاد بدیع الزمان فروزانفر در طول چهل سال تلاش علمی و پژوهشی، افزون بر تدریس، آثار بسیار ارزشمندی به وجود آورده است. شرح حال مولوی، تصحیح غزلیات شمس، معارف بهاء ولد، معارف محقق ترمذی، مقالات اوحد الدین کرمانی، شرح و تحلیل آثار عطار، شرح مثنوی شریف و تصحیح و ترجمه رساله قشیریه، نمونه‏هایی از این آثار است. همچنین سخن سخنوران، تاریخ ادبیات ایران، فرهنگ تازی به پارسی و ترجمه حی بن یقطان ابن طفیل از دیگر آثار بر جای مانده از این استاد به شمار می‏آید.
سفر به ابدیت
سرانجام استاد بدیع الزمان فروزانفر، آن مرد پرتلاش عرصه فرهنگ و ادب ایران و شارح بزرگ مثنوی، در روز شانزدهم اردی‏بهشت ماه سال 1349، در منزل شخصی‏اش در یکی از کوچه‏های خیابان بهار در شمال تهران، در ساعت یک بعدازظهر بر اثر سکته قلبی، کالبد خاکی را به سوی بارگاه قدس ترک کرد. پیکر استاد در میان اندوه دانشجویان، استادان دانشگاه و همه ارادتمندان، در شهر ری در جوار امامزاده حضرت عبدالعظیم علیه‏السلام به خاک سپرده شد.