زنان خیابانی چرا قد کشیده اند؟

مشکلات کلان شهر تهران به اندازه وسعت آن و حتی گاهی بزرگتراز آن است، به خصوص اگر بحث راهکارهای قانونی برای حمایت از زنان در میان باشد. وجود خلأ های قانونی برای حمایت از زنان در معرض آسیب و آسیب دیده برکسی پوشیده نیست.

متاسفانه قوانین تدوین شده از جمله قانون حمایت از خانواده هم نتوانست به خلأ ها پاسخ منطقی دهد و قانون تعالی خانواده هم با رویکردی غیر کارشناسی و در فضایی احساسی تدوین شده و در انتظار بررسی در صحن است. اینکه زنان خیابانی ماحصل فقر و اقتصاد بیمار و نبود حمایت های اجتماعی هستند واقعیتی غیر قابل انکار است اما اینکه چرا برای بازگشت آنها به زندگی سالم تلاشی هدفمند و قانون مدار نمی شود یک سوال بی پاسخ طی سال های اخیر بوده است.اگر از زنان در معرض آسیب حمایت به موقع نشود و در چارچوب قانون بسترهای وقوع جرم از زندگی آن ها حذف نشود در آینده نه چندان دوربا افزایش آمار فساد و جرم رو به رو خواهیم بود. از این رو«قانون» با فاطمه دانشور، عضو شورای شهر تهران که خود یک تاجر و کار آفرین برتراست و دغدغه حمایت از زنان در معرض آسیب را به خوبی درک کرده به گفت وگونشسته تا عملکرد قانونگذاران،نهادهای حمایتی و نگاه مردان و زنان جامعه را به بوته نقد بگذارد.

خانم دانشور، چه می شود که یک فعال اقتصادی و تاجر موفق و کارآفرین بر تر به مسائل اجتماعی و زنان بدسرپرست علاقه پیدا می کند؛ دلیل و انگیزه شما برای کمک به این اقشار آسیب پذیر چه بود؟

ما عضوی از این جامعه هستیم. چه در کسوت تاجر باشیم و چه فعال اقتصادی، یا کارآفرین یا نماینده شورای شهر، فرقی ندارد. به هرحال متوجه پیرامون خود هستیم. حساسیت من به مشکلات زنان به دوران نوجوانی باز می گردد. دختران هم سن و سال من بر اثر فشار فرهنگی از سوی خانواده، علی رغم میل باطنی مجبور به ترک تحصیل و ازدواج می شدند. این دختران که بعد از ازدواج، شغل یا محل کسب درآمدی نداشتند از لحاظ اقتصادی به همسر خود وابسته می شدند و امکان تغییر شرایط زندگی را نداشتند.

سوءتعبیر نشود؛ من موافق طلاق و جدایی نیستم. اما در جامعه ما این گونه متداول شده که زن ها باید برای عبور از مشکلات زندگی همیشه کوتاه بیایند. وقتی پای درددل این خانم ها که قبل از ازدواج دوست یا همکلاسی من بودند می نشستم، می فهمیدم که فقط گذران زندگی می کنند. از زندگی رضایتمندی ندارند. زیرا وقتی زنان منبع درآمد یا سهمی از درآمد خانواده نداشته باشند، مجبور به تبعیت از نظر غلط یا درست همسر خود هستند. همین امر مانع شده است که آن ها به حقوق خود دست یابند. این معضلات در شرایط خاصی مثل همسران معتادان و بیماران روانی حاد تر بود.

بعد از بررسی متوجه شدیم یکی از موضوعات آزاردهنده در این میان خلأ های قانونی است. موارد بسیاری وجود دارد که مرد خانه به عنوان سرپرست خانواده، بیمار روانی است. در قانون کشورهای پیشرفته، این نوع بیماری ها شناخته شده و از همسران آنان حمایت های لازم صورت می گیرد؛ اما در کشور ما از آنجا که این مباحث وارد قوانین نشده حمایتی هم از این زنان انجام نمی شود. باید توجه داشت که برخی زنان آسیب دیده و بدسرپرست، از طرف همسرانشان تهدید می شوند و امنیت جانی ندارند.

زمانی که دیدیم در قانون، برای این زنان حمایتی در نظر گرفته نشده، تصمیم گرفتیم به صورت ویژه به این موضوع بپردازیم و حمایت از زنان بدسرپرست را در برنامه خود قرار داده ایم. همانطور که مطلع هستید، مراکز حمایتی در این زمینه در کشور ما فعال نیست به همین دلیل تصمیم گرفتم تا با هزینه شخصی خودم، یک مرکز مردم نهاد برای حمایت از زنان بدسرپرست ایجاد کنم.

متأسفانه این تقاضا ها به حدی زیاد بود که بعد از مدتی مجبور شدیم کلمه زنان را از شعار مؤسسه حذف کنیم تا شعار ما حمایت از کودکان نیازمند باشد. این زنان به قدری مظلوم هستند که حتی اسمشان را به وضوح نمی توانید اعلام کنید؛ اگر روی بیلبورد یا آگهی نام زنان نیازمند مطرح شود، متأسفانه با نگاه مسموم بخشی از جامعه رو به رو خواهند شد که کار را بسیار سخت می کند. نگاه به زن نگاهی متعالی نیست و این نگاه باید تغییر کند.

مجبور به حمایت از زنان در خفا شدیم، حمایت از کودکان را در برنامه قرار دادیم. زیرا کودکان شامل خانواده و مادر و پدر هم می شوند به این طریق حمایت غیر مستقیم از زنان بدسرپرست را در برنامه خود قرار دادیم.

مردم نسبت به موضوع کودک، حساس ترهستند و می خواهند کمک کنند؛ هرچند بیشتر افراد علاقه مند به حمایت از کودکان یتیم هستند و تمایل چندانی برای حمایت از کودکان بدسرپرست وجود ندارد. در واقع وقتی که مردم علاقه مند به حمایت از کودکان بدسرپرست می شدند اگر مددکاران اجتماعی شرایط را مساعد می دیدند موضوع حمایت از مادران را هم مطرح می کردند.

مراجعانی که برای کمک به مرکز ما می آیند بیشتر خانم ها هستند. در میان آنان خانم های تحصیلکرده چون پزشک، جراح و وکیل کم نیستند. این افراد موضوع را خوب درک می کنند و حمایت از این زنان را برعهده می گیرند. در نهایت همجنسان ما به کمک زنان نیازمند آمدند.

تا زمانی که کمک ها در چارچوب حمایتی قانون انجام نشود، مشکلات ادامه خواهد داشت. برای رفع خلأ های قانونی چه کارهای قانونی مثلا در بخش قانونگذاری می شود انجام داد تا شرایط بهبود یابد؟

مسائل و خلأ های جدی در قانون وجود دارد که نمایندگان ما در مجلس باید این مشکلات را حل کنند. قانونگذاری مهم ترین راه رفع مشکلات این زنان و کودکان است. باید حمایت قانونمند برای زنان بدسرپرست ایجاد شود. قانونگذار باید نگاه ویژه حمایتی داشته باشد تا بتوان در راستای کمک به این قشر از جامعه گام های بزرگی برداشت. وقتی هنوزما درباره بیمه زنان سرپرست خانواده با این همه بحث و بررسی و وجود قانون، با مشکل مواجه ایم، در رابطه با زنان بدسرپرست حتماً حرف زدن و طرح موضوع بسیار سخت تر خواهد بود.

یکی از مشکلاتی که ما در شورای شهر هم با آن مواجه هستیم عدم دسترسی به آمار واقعی از ساختار جمعیتی زنان است. متاسفانه در این رابطه خوب مطالعه نشده است. با این ساختار شناسی است که ما متوجه می شویم زنان بی سرپرست و بدسرپرست چه تعداد هستند تا حمایت ویژه از زنان بدسرپرست را براساس آن آمار دقیق، تعریف کنیم. برای مثال بسیاری از زنان بدسرپرست هستند که مبلغ یارانه به حساب همسرانشان ریخته می شود. در حالی که این مرد یا معتاد است یا روانی یا اهل خوشگذرانی یا تنبل و...؛ و به هرحال یارانه را صرف همسر و بچه هایش نمی کند. حتی مواردی داشته ایم که مردانی برای دریافت یارانه چند همسر گرفته و فرزند آوری کرده و بعد آن ها را رها کرده اند!

کمیته اجتماعی که در کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران تعریف شده، را فعال تر کرده ایم؛ تا موضوع زنان در برنامه ۵ ساله شهرداری گنجانده شود. من چند برنامه در آن گذاشته ام از جمله بحث زنان و مطالعه ساختار جمعیت زنان تهران که برای هرکدام اقداماتی لازم است. البته با رفع محدودیت و ممنوعیت های قانونی می توان تأثیر مهمی در این رابطه داشت.

برای مثال ما مراکز مشاوره ای با نام شهربانو ها را برای زنان در نظر گرفته ایم که مددکاران اجتماعی حرفه ای در این مراکز حضور خواهند داشت و با شناسایی زنان در معرض آسیب و آسیب دیده، اقدامات درست رادر چارچوب قانون انجام خواهند داد.

در طرح ما این امکان دیده شده است که مددکاران اجتماعی در فرهنگسرا ها، مراکز شهرداری ها، سرای محلات و شهربانو ها، حضور فعال داشته باشند و به موضوع کودکان کار، بدسرپرست و بی سرپرست و مادران آن ها توجه ویژه شود. این بخش از کار که مددکاران مسئول انجام آن هستند، جست وجو محور خواهد بود تا با حضور در محله های تحت نظرشان خانواده های پرخطر را شناسایی کنند. در کنار مددکار، کمک روان شناس و وکیل هم برای حمایت از این قشر ضروری است. تلاش ما حفظ خانواده است. باید اشاره کنم که در همین قوانین ناقص هم می توان مواد قانونی را پیدا کرد که با استناد به آن ها از زنان حمایت کرد؛ به همین دلیل ما به کمک حقوقدانان هم نیازمند هستیم. همچنین باید شرایط حضور مددکاران در مدارس فراهم شود تا از وضعیت دانش آموز تشخیص دهند که کودک در چه شرایطی است تا مددکار در شرایط پرخطر، مانع از آسیب های جدی شود.

آنچه که باید اتفاق بیفتد و شهرداری هم دنبال می کند، تحقق فرمایشات رهبری است که در دیدار اعضای شورا ها باایشان برآن تاکید داشتند؛ یعنی همان تعامل با دولت. این تعامل باید در حوزه آسیب ها بیشتر فعال شود. تعامل بین بخشی برای ساماندهی وضعیت کودکان و زنان بدسرپرست و بی سرپرست، باید میان همه سازمان ها و ارگان های مسئول، از جمله قوه قضاییه، مجلس، شهرداری و همچنین سازمان های مردم نهاد، انجام شود.

متاسفانه در کشور ما برنامه ها قائم به فرد هستند. با تغییر یک مسئول بسیاری از برنامه های تصویب شده رها می شوند. اینجا دیگر هماهنگی و تعامل هم پاسخگو نیست. در این موارد چه باید کرد؟

درست است که با تغییر افراد و مسئولان برنامه ها معلق می شوند اما اینجا باید سازمان های مردم نهاد، نقش مطالبه گر داشته باشند. متاسفانه سازمان های مردم نهاد در کشور ما قوی نیستند و عملکرد مطالبه گرانه ای هم ندارند.هر کدام از بخش های فعال در حوزه زنان، کار خود را انجام می دهند و با هم تعاملی ندارند و بنابراین در امورزنان بسیار جزیره ای عمل می شود. باید جلسات هماهنگی میان مسئولان برگزار شود و برای دستیابی به یک استراتژی مشترک در سراسر کشور برای هم افزایی و ممانعت از هدر رفتن سرمایه ها، متحد شوند.

یکی از موضوعاتی که شما تأکید بسیاری بر آن دارید کمک گرفتن از سازمان های مردم نهاد است. درحالی که فعالیت این نهاد ها با مشکلات خاصی روبه روست و نبود حمایت های قانونی از فعالیت آن ها کار را برایشان سخت می کند. در این فضا آنان چطورمی توانند بازوی کمکی برای رفع معضلات اجتماعی باشند و برچسب سیاسی کاری هم نخورند؟

کم کم باید فضا برای فعالیت سازمان های مردم نهاد، باز و آن ها آرام آرام وارد فضای کارشوند. ما سازمان های مردم نهاد در رابطه با زنان، مانند نهادی برای کمک به زنان خیابانی داریم، اما جایگاه آن ها به گونه ای است که هیچ جایی درباره آنان نوشته و حرفی زده نمی شود. البته مخالف عدم فعالیت این سازمان ها در سیاست هستم؛ اتفاقا این نهاد ها باید نقش پررنگی در سیاست و قانونگذاری داشته و نماینده خود را هم در مجلس داشته باشند وگرنه چگونه قوانین مطابق نیازهای جامعه باید به تصویب برسد. برای مثال هم مسئولان دررأس و هم مردم باید بپذیرند که پدیده زنان خیابانی یک پدیده جهانی است و خاص ایران نیست. دلیل حضور این زنان در خیابان ها هم فقط کم کاری مسئولان است. بهترین و بی مشکل ترین کشور ها هم با این معضل دست به گریبان هستند. ما نیازمند یک نگاه عقلانی و منطقی به این موضوع هستیم نه یک نگاه سیاسی.

وقتی ما در رابطه با موضوعی مانند زنان خیابانی قانونی نداریم و به آن ها همیشه به چشم مجرم نگاه می شود و نهایت رفتار با آن ها یک برخورد قهری است، احتمالا حمایت قانونی برای اصلاح و بازپروری صورت نخواهد گرفت و از طرفی قانون، متولی این حمایت یا برخورد را مشخص نکرده است! در این شرایط کار زیادی نمی شود انجام داد. درست است؟

در زمانی که موضوعی متولی ندارد، شما باید بتوانید راجع به این موضوع صحبت کنید. فعالان اجتماعی، مسئولان مربوط و سازمان های مردم نهاد صحبت کنند. این صحبت ها ایجاد حساسیت (نه تقابلی بلکه برای جلب توجه) خواهد کرد. دلیل بالا رفتن آمار زنان آسیب دیده این است که هیچ حرفی از آنان زده نشده است و تاجایی این حرف نزدن ها ادامه یافته که به مسئله ای حاد تبدیل شده و کمک به این قشر را سخت کرده است. الان فضا برای کار در این حوزه ها ایجاد شده است. درست است که خود موضوع حساسیت زاست اما باید در چارچوبی صحبت کرد که رنگ و بوی سیاسی نداشته باشد، تا افراد سودجو از آن بهره برداری سیاسی نکنند و با سوءاستفاده از آن، کسی را بکوبند و اهداف جامعه را نادیده بگیرند.

اما بحث بازگشت به جامعه این افراد همچنان معضلی بزرگ است؛ در این رابطه دیگر قانون چاره ساز نیست.حتی با ترک اعتیاد یا روش زندگی سابق خود با فرهنگ معیوب جامعه در عدم پذیرش رو به رو می شوند، در این رابطه چه باید کرد؟

در وهله اول خانواده باید آن ها را بپذیرد. بعد، شغل و سرپناه که نیاز اولیه این اقشار از جامعه است به بایدفراهم شود. بسیاری از این زنان بار ها بهبود پیدا کرده و به جامعه بازگشته اند، ازدواج موقت کرده و با بچه ای در آغوش دوباره به سمت اعتیاد رفته اند. برای نمونه زنی ۳ بچه از سه ازدواج موقت خود را در بهزیستی گذاشته و دلیل این نوع رفتار خود را مشکل معیشتی مطرح کرده بود.

براساس آماری که از مدیران کانون ازدواج و طلاق در اختیار ما قرارگرفته با ابلاغ لایحه حمایت از خانواده، چند همسری افزایش یافته است که نشان می دهد حمایت قانونی از بنیان خانواده هم، نیازمند اصلاح است. با این اوضاع قرار است قانون از چه چیزی حمایت کند؟

تصویب قانون با فکر به جوانب کار صورت نگرفته است. قشری که تن به ازدواج موقت می دهند در اکثر موارد قشر آسیب پذیر هستند. بنابراین زنان و کودکان این قشر باید مورد حمایت قانونی قرار بگیرند. برای ازدواج های موقت هم مشاوره بگذارند. این زنان را آگاه کنند که حمایت از بچه هایی که در این شرایط متولد می شوند، سخت است تا حداقل از راه های پیشگیری از بارداری در این موارد استفاده شود.

در این شرایط، سازمان های مردم نهاد باید بیایند و ابزار ارزان را در اختیار افراد در معرض آسیب قرار دهند. قشر مولّد جامعه باید در پروسه افزایش جمعیت قرار گیرد نه افراد در معرض آسیب. تجویز قانون های عمومی مشکل ساز خواهد شد. همین موضوع افزایش جمعیت بهترین فرصت برای پرداختن به انسان است.

عمده مشکل قشر متوسط جامعه، بیکاری است. تا وقتی معضل بیکاری و تورم ۴۰ درصدی ما به صورت بیماری مزمن وجود دارد و زیرساخت ها و مشکل مسکن حل نشده، نمی شود از جامعه انتظار داشت که تولید نسل کند. قشر غیرمولّد با چه امکاناتی فرزند آوری کنند؟. سیاستگذاران ما باید این تمهیدات را بیندیشند و برای انسان اهمیت قائل شوند. اگر زیرساخت ها فراهم نشود، قوانین حمایتی از نوع وعده وام و از این دست، مشکلی را حل نخواهد کرد؛ بلکه مشکلی به مشکلات اضافه می شود. با این وصف، نوزادان رها شده و کودکان کار افزایش خواهد یافت. قشر متوسط برای تولد نوزادش به دنبال یک میلیون تومان نیست؛ اما قشری که برای یک میلیون فرزندآوری می کند، قشر ضعیف و آسیب دیده جامعه است که اغلب، یک میلیون را می گیرد و کودک را رها می کند. در این شرایط ما باید یک مرکز نگهداری هم برای این کودکان بسازیم!

در حال حاضر نمایندگان مجلس برای حمایت از افزایش جمعیت، قصد دارند طرحی را با نام لایحه تعالی خانواده به صحن ببرند. در این طرح بندهای جالبی وجود دارد؛ از جمله عدم استخدام دختران،تجویز سن ازدواج برای دختران جوان واین که هر ۲ سال و نیم یکبار هم باید فرزند آوری داشته باشند. با این نگاه مجلس، ما در آینده با خانواده هایی ضعیف از لحاظ مالی و تعداد زیاد فرزندان رو به رو خواهیم شد. با این خانواده ها چه باید کرد؟ این روند قانونگذاری چگونه باید اصلاح شود؟

با کمک کار شناسان و جمع آوری نظرات دقیق و کار شناسی باید قانون را نوشت و اجرا کرد. با نگاه بسته و بدون توجه به آمار و مشکلات فعلی نباید کاری انجام داد. تأکید دارم که نمایندگان و طرح نویسان به نظر فعالان اجتماعی توجه کنند. اول، برنامه غلط تدوین نکنند و پس از آن به فکر تبعات اشتباه آن باشند. رهبر فرمودند و تاکید داشتند که جمعیت با نظر کار شناسان افزایش پیدا کند. این کار شناسان، همان قشر نخبه ما و تحصیلکرده های فعال در این زمینه هستند که از ایشان باید کمک گرفت؛ نه اینکه در یک فضای دور از حقیقت جامعه، قانون نوشت.

با توجه به صحبت های شما فعالیت سازمان های مردم نهاد در پیشبرد برنامه های اجتماعی اهمیت بسیاری دارد اما بودجه کافی برای ارایه این کمک ها وجود ندارد. برای جلب سرمایه و تأمین هزینه ها در این سازمان های مردم نهاد می شود کاری انجام داد؟

من یک تجربه خوب با شرکت ال جی داشتم. ۶۰۰ کودک کار را با کمک ۴ سازمان مردم نهاد شناسایی کردند و بعد از گرفتن آزمون متوجه شدند ۵۰ نفر از این کودکان نخبه هستند و برای این ۵۰ کودک برنامه های ویژه ای ترتیب دادند. محل آموزش، توسط فرهنگسرای خاوران، هزینه ها توسط ال جی و گلد ایران و آموزش هم توسط سازمان های مردم نهاد تأمین شد. نتیجه کار، تعیین سطح هوش همه بچه ها و برنامه ریزی برای آموزش تک تک آن ها بود. کند ذهن های این گروه، بالای ۱۵۰ نفر بودند که اگر به حال خود رها می شدند زباله گرد و نخبه های آنان اگر رها می شدند سرکرده گروه های بزهکار می شدند. آرزوی بعضی از نخبگان این قشر، وزیر یا نماینده مجلس شدن است و اگر روی این قشر کار شود مطمئناً موفق خواهند بود.

خوشبختانه در لایحه، مواردی از مشوق ها را گذاشته ایم. تا در ازای این مشوق ها در استراتژی سازمانی مسئولیت اجتماعی را بپذیرند. مثلاً نظرسنجی کردیم و دیدیم در صدور پروانه ساخت، طول انتظار، ۶ ماه است. خیلی از انبوه سازان حاضرند درازای انجام کارهای حمایتی طول انتظارشان یک ماه شود. مهم تر از این مشوق ها بحث خوشنامی برای این فعالان اقتصادی است که انجام این گونه فعالیت های عام المنفعه برایشان خوشنامی را به همراه خواهد داشت. خیرخواهی و خوشنامی در ذات ما ایرانی ها وجود دارد فقط باید به سمت درست هدایت شود زیرا نیاز جامعه امروز ما فقط ساخت مدرسه یا مسجد نیست. در کنار مسجد و مدرسه باید به فکر کودکانی که امکان تحصیل ندارند و نیز مادران آن ها هم بود؛ زیرا زنان سالم و قوی می توانند کودکان سالم تحویل جامعه بدهند.