+- انجمن های تخصصی فلش خور (http://www.flashkhor.com/forum)
+-- انجمن: علم، فرهنگ، هنر (http://www.flashkhor.com/forum/forumdisplay.php?fid=40)
+--- انجمن: تاریخ (http://www.flashkhor.com/forum/forumdisplay.php?fid=34)
+--- موضوع: نقش بانک استقراضی در ورشکستگی مالی محمدحسین امين‌الضرب (/showthread.php?tid=200874)
نقش بانک استقراضی در ورشکستگی مالی محمدحسین امين‌الضرب - tyjtfhdhr - 23-12-2014
هنگامی که در واپسین دهة قرن نوزدهم میلادی به ترتیب بانکهای شاهنشاهی و استقراضی در ایران فعالیت خود را آغاز کردند هنوز شیوه های نوین بانکداری در ایران شکل نگرفته بود و عمده فعالیتهای تجاری - مالی و صرافی به گونه ای سنتی در کشور جریان داشت. از جمله مهمترین تجار و صرافان ایران در آن روزگار حاج حسن امين‌الضرب بود که تا سالهای میانی سلطنت مظفرالدین شاه در میان جامعه تجاری و صرافی کشور از ارج و اعتبار درجه اولی برخوردار بود. پس از درگذشت او فرزندش حاج محمدحسین امين‌الضرب در این مهم جانشین پدر شد. اما همزمان با گسترش فعالیتهای بانکهای شاهنشاهی و استقراضی تجار و صرافان درجه اول کشور که در امور بازرگانی و بانکداری اساساً از روشهای سنتی تری پیروی می کردند در برابر این رقبای تازه نفس با مشکلات عدیده ای روبه رو شدند و بسیاری از تجار و صرافان بزرگ کشور در این رقابت نابرابر دچار ورشکستگی و افلاس شدند. نوشتار حاضر به طور گذرا تلاش می کند نقشی را که بالاخص بانک استقراضی روس در ورشکستگی و افلاس حاج محمدحسین امين‌الضرب برعهده داشت، توضیح دهد.
حاج محمدحسن امين‌الضرب و فرزند او حاج محمدحسین امين‌الضرب از بزرگترین تجار و صرافان کشور دوران متأخر سلطنت قاجارها محسوب می شدند. حاج محمدحسن امين‌الضرب چنانکه از لقبش پیدا است مدت زیادی در دوره ناصرالدین شاه بر ضرب مسکوکات کشور مدیریت داشت و از اجاره داران بزرگ ضرب مسکوکات مسین (پول سیاه) بود و از این رهگذر ثروت و مکنت سرشاری به دست آورده بود. 1 علاوه بر این امين‌الضرب در رشته های مختلف اقتصادی و تجاری سرمایه‌گذاریهای کلانی می کرد و در تجارت داخلی و خارجی کشور سهم عمده ای بر عهده داشت و داراییهای منقول و غیرمنقول وی نظیر مستغلات و اراضی کشاورزی در گوشه و کنار کشور گسترده بود و نمایندگیهای تجاری او در اقصی نقاط اروپا و نیز روسیه و شمال آفریقا فعالیتهای اقتصادی - تجاری او را پوشش می دادند. ضمن اینکه حاجی حسن امين‌الضرب از صرافان درجه اول کشور نیز محسوب می شد. هر چند اطلاع دقیقی درباره میزان ثروت و داراییهای نقدی و غیر نقدی وی در دست نیست اما گفته شده است که ارزش داراییهای او در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری به چندین میلیون تومان بالغ می شد و این رقم در آن دوره ثروت بسیار کلانی محسوب می‌گردید. تا هنگامی که حاج امين‌الضرب پدر زنده بود ثروت و مکنت این خانواده پیوسته رو به تزاید بود و بانکهای خارجی و بالاخص بانک استقراضی به رغم تمام تلاشهایی که برای ورشکست کردن او انجام دادند نتوانستند او را به زانو در آورند و او پیوسته یکی از رقبای جدی بانکهای خارجی فوق‌الذکر باقی ماند. اما هنگامی که حاج محمدحسن امین الضرب درگذشت و ثروت کلان او به فرزندش حاج محمدحسین امين‌الضرب به میراث رسید به تدریج اقتدار و نفوذ اقتصادی - تجاری و نیز مالی این خاندان سیری نزولی پیدا کرد و بالاخص بانکهای خارجی که در رأس آنها بانک استقراضی قرار داشت امين‌الضرب پسر را مقهور قدرت اقتصادی - اعتباری خود ساختند تا جایی که در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه و در حالی که فقط چند سالی از مرگ حاج محمدحسن امين‌الضرب سپری می شد امين‌الضرب پسر به یکی از بدهکاران عمده بانک استقراضی مبدل گشته و برای بازپرداخت قروضش به بانک مذکور با مشکلات جدی روبرو شده بود. لازم به ذکر است که از همان دوران امین الضرب پدر ناصرالدین شاه احترام خاصی برای او قائل بود و نفوذ امين‌الضرب در مجموعه حکومت و دولتمردان کشور نیز امری شناخته شده بود. اعتبار و احترام فرزندش محمدحسین امين‌الضرب نیز پس از درگذشت پدر کماکان در نزد اولیای امور حکومت و شخص شاه باقی بود.
حداقل از سال 1317 قمری بدین سو گزارشها و اسنادی در اختیار داریم که حاکی از بدهکاری قابل توجه محمدحسین امين‌الضرب به بانک استقراضی روس است و این می رساند که حداقل از همان زمان بانک استقراضی یکی از رقبای قدرتمند و ذی نفوذ خود را به تدریج از میدان رقابت عقب رانده و وابسته و مقهور قدرت اقتصادی - مالی خود ساخته بود. اما از آنجایی که امين‌الضرب از تجار و صرافان معتبر کشور محسوب شد بانک استقراضی ابتدا با واسطه گری حکومت ایران بدهیهای خود را از او طلب می کرد. چنانکه وقتی بانک استقراضی از وزیر خارجه وقت ایران نصرالله خان مشیرالدوله تقاضا کرد که ترتیب بازپرداخت مطالباتش از امين‌الضرب را فراهم آورد، وی در 17 جمادی الاول 1317 طی مراسله ای به شرح زیر از امين‌الضرب خواست تا صورتی از بدهي‌هایش از بانک استقراضی را برای اطلاع وزارت خارجه بفرستد:
« تعیین صورت طلب بانک روس یعنی جزو اسنادی که دارند به اسم و رسم و شرح و تاریخ لازم شده است معلوم است قبول زحمت نموده این صورت را از بانک گرفته خواهید فرستاد که به عرض برسند. خودتان صورت داریذ دیگر لازم نیست از بانک بگیرید از روی همان صورتی که خودتان دارید بفرستید. مشیرالدوله، امضاء». 2
به رغم پیگیریهایی از این نوع امین الضرب نتوانست در موعد مقرر بدهیهایش را به بانک استقراضی بپردازد و هر چه زمان بیشتر سپری می شد بر میزان قروضش به بانکهای خارجی افزوده می شد. چنانکه در سال 1908 م / 1326 قمری میزان بدهیهای او به بانک استقراضی به 000/500 لیره بالغ می شد و حدود 000/150 لیره نیز به بانک شاهنشاهی مدیون بود و تحت فشار بانک استقراضی به ناچار به سفارت روس پناهنده شده بود. جورج چرچیل دبیر شرقی سفارت انگلیس در تهران در نوامبر 1908/1326 قمری در این باره چنین گزارش داد:
« در این ماه حاجی حسین آقا امين‌الضرب در نتیجه اختلافاتی که نسبت به بدهی هنگفتش به بانک روس با آن بانک پیدا کرده بود در سفارت روس پناهنده شد. وی مبلغ 000/500 لیره به بانک روس و یکصدوپنجاه هزار لیره به بانک شاهی بدهکار است». 3
عین السلطنه در توصیفی مشابه درباره قروض هنگفت حاج حسین امين‌الضرب به بانکهای خارجی و سایر دیونش به مردم کشور می نویسد:
«حجره و مغازه حاجی امين‌الضرب باز شد. آنچه رندان فهمیده اند حاجی ولایت را شلوغ دیده مشروطه هم نیست که آقا و آقازاده باشد، دو کرور مطالبات دارد، سه کرور بانک روس و یک کرور بانک شاهنشاهی را طلب کار خود کرده. یک کرور پول بانک ملی را زیادتر خورده، یک کرور کمتر هم به سایر مردم بده دارد، می خواهد دو کرور مطالبات را عوض بدهد: املاک و کارخانة چراغ برق و آجرپزی، خانه، باغ، دکاکین هرچه دارد به جای چهار کرور رد کرده آسوده شود فرنگستان برود و دیگر مراجعت نکند». 4
پناهنده شدن امين‌الضرب به سفارت روس که علاوه بر بدهیهای سنگینش به بانک استقراضی گویا دلایل سیاسی نیز داشت نتوانست بر بحران بدهیهای او به بانک پایان دهد و پس از خروج او از سفارت اولیای سفارت روس طی مکتوباتی چند از وزارت امور خارجه ایران خواستار تعقیب و پیگیری مطالبات بانک از امين‌الضرب شده بالاخص اصرار می ورزیدند که به خاطر بدهیهای سنگین امين‌الضرب به بانک استقراضی لزوما بیاید تمام داراییهای منقول و غیر منقول او ضبط و مصادره شده در رهن بانک استقراضی قرار گیرد. سفارت روس در 5 جمادی الاول 1327 در این باره خطاب به وزارت امور خارجه ایران چنین متذکر شد:
دوستدار با نهایت توقیر و احترام خاطر مودت مظاهر جناب اجل عالی را مستحضر می دارد که به ملاحظه اعطای عفو عمومی جناب حاجی امين‌الضرب از سفارت سنیه به منزل خود معاودت نموده و برای اسکات طلبکاران محتمل است به فروش املاک خود اقدام نماید . چون به موجب نوشته مورخه 21 فوریه سنه ماضیه جناب مشارالیه قسمتی از املاک خود را در رهن طلب بانک استقراضی گذاشته و در آن نوشته قید کرده است که هرگاه بانک این قسمت از املاک را برای رهن طلب خود کافی نداند تمام املاکش در رهن بانک خواهد بود، بنابراین بانک به مناسبت تنزیل قیمت ملک در این اوقات آن قسمت از املاک را برای رهن طلب خود که وزارت جلیله خارجه کاملا می دانند که تا چه درجه و اندازه گزاف و زیاد است ناکافی دانسته و تمام املاک جناب حاجی امين‌الضرب را در رهن طلب خود می داند و دوستدار احتراماً از جناب مستطاب اجل عالی خواهشمند است مقرر فرمایند تا زمانی که طلب بانک تماماً از جناب مشارالیه وصول نگردد با نهایت دقت مراقب و مواظب باشند که املاک او بدون استثناء به هیچ وجه به فروش نرسد و باعث بی پا شدن طلب بانک نشوند. دراین موقع احترامات فائقه را تجدید می نماید. امضاء 5
طبق مدارک موجود در آن هنگام املاک و داراییهای غیرمنقول امين‌الضرب به شرح زیر توسط بانک استقراضی ضبط شده بود: « سه فقره ملک در زنجان - یک فقره ملک در بخار رود - یک فقره ملک در خودان رود - یک فقره ملک در جوردو - دو فقره ملک در زنجان رود - یک فقره ملک در کرمان - یک فقره ملک در ساری - سه فقره ملک در استرآباد - یک فقره ملک در شیراز - 7 فقره ملک در گیلان - یازده فقره ملک در تهران و اطراف آن - دو فقره در مشهد - یک فقره در نیشابور - یک فقره در سبزاور». 6
در واکنش به نامه سفارت روس وزارت امورخارجه ایران نیز طی مراسلاتی در 10 جمادی الاول 1327 و 9 شعبان 1327 ضمن ارائه مواردی از یادداشت سفارت روس از امين‌الضرب خواست تا در اسرع وقت برای بازپرداخت بدهیهای هنگفتش به بانک استقراضی چاره اندیشی نماید. در مراسله اخیر وزارت امور خارجه خطاب به حاج محمدحسین امين‌الضرب چنین آمده بود:
« یادداشت مؤکدی از سفارت روس راجع به مطالبات بانک روس از جنابعالی به وزارت امور خارجه رسیده که سواد آن از نظر شریف می گذرد. قبل از این هم دو سه بار بر حسب اظهار سفارت روس از وزارت جلیله خارجه در این خصوص از جنابعالی کسب تکلیف شده، خود جنابعالی تصدیق خواهید فرمود که پیش از این تأخیر تسویه این کار صلاح نیست. لهذا متمنی است هر طور صلاح می دانند تکلیف را معین و مرقوم فرمائید، جواب سفارت روس داده شود. مجدداً با سفارت روس مذاکره شد قرار شد مجلس ترتیب و مذاکره شده، بلکه قرار داده شود و معلوم است وقتی را معین می فرمایند که آن مجلس بشود. امضاء اسدالله ». 7
موضوع مطالبات بانک استقراضی از امين‌الضرب در واپسین روزهای دوران موسوم به استبداد صغیر به شخص محمدعلی شاه نیز کشیده شد تا بلکه راهکارهایی عملی برای پایان بحران مالی امین الضرب از سوی او جستجو شود. اما در آن هنگام محمدعلی شاه گرفتارتر از آن بود که بتواند درباره مسئله فوق راه حلی بیابد و پاره ای مذاکرات شفاهی و مراسلات کتبی در این باره بین شاه، رئیس الوزراء و وزارت امور خارجه نیز بدون نتیجه پایان یافت. 8
در حالی که اختلافات فیمابین امين‌الضرب و بانک استقراضی و نیز بانک شاهنشاهی بر سر چگونگی بازپرداخت مطالبات آنان کماکان حل ناشده باقی مانده بود در اواخر سال 1330 قمری دولت وقت به ریاست الوزرایی صمصام‌السلطنه بختیاری درصدد برآمد با تصرف و نظارت مستقیم بر چگونگی اداره املاک امين‌الضرب به تدریج بدهیهای او را به بانکهای مذکور بازپرداخت نماید. در نامه صمصام‌السلطنه بختیاری که در این باره در 20 ذیحجه 1330 خطاب به وزیر امور خارجه وقت نوشته است چنین می خوانیم:
وزارت جلیله امورخارجه - نظر بر لزوم رعایت اعتبار جناب حاج امين‌الضرب که همواره مصدر خدمات و متحمل زحمات عمدة دولت بوده است، هیأت وزراء عظام چنانکه خاطر شریف مستحضر است تصمیم می نماید مطالباتی که بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی از مشارالیه دارند دولت تضمین نماید املاکی را که مرهون این مطالبات است دولت در تحت نظارت خود گرفته از حاصل آنها به اقساط معینه طلب بانکها را بپردازد. لهذا لازم است آن وزرات جلیله با بانکها داخل در مذاکره شود مدت استهلاک قروض را به قسمی که با میزان حاصل املاک متناسب باشد معین و حتی الامکان در تمدید آن و تشخیص مساعدتی که بانک در باب تنزیل و غیره وعده داده است مساعی لازم به عمل آید. نتیجه را اطلاع دهید که قرار آن به طور قطعی داده شود. نجفقلی - امضاء. 9
صفحه 2