+- انجمن های تخصصی فلش خور (http://www.flashkhor.com/forum)
+-- انجمن: علم، فرهنگ، هنر (http://www.flashkhor.com/forum/forumdisplay.php?fid=40)
+--- انجمن: تاریخ (http://www.flashkhor.com/forum/forumdisplay.php?fid=34)
+--- موضوع: بانک روس و ايران (1302-1359) (/showthread.php?tid=200333)
بانک روس و ايران (1302-1359) - tyjtfhdhr - 21-12-2014
ه دنبال وقوع انقلاب شوروي در اکتبر 1917 و ناآراميها و اغتشاشات متعاقب آن روابط تجاري ـ اقتصادي ايران با آن کشور سخت دچار بحران شد و اين روند با نوساناتي چند تا سالهاي نخست دهه 1920م/1300ش ادامه يافت. در اين فاصله زماني بسياري از تجار و بازرگانان ايراني که پيش از آن با روسيه روابط تجاري داشتند سخت ضربه ديدند. به همين دليل بلافاصله پس از امضاي قرارداد مودّت ميان ايران و شوروي در 26 فوريه 1921 که در روابط سياسي ايران و شوروي گشايشي حاصل شد هم اولياي امور دولت ايران و نيز گروههايي از تجار و بازرگانان به لزوم گسترش روابط تجاري دو کشور تأکيد مي‌کردند. چنانکه محمدعلي فروغي وزير ماليه وقت همزمان با عزيمت حميد سياح براي عقد قراردادي تجاري با شوروي در جوزاي 1302 طي نامه‌اي که براي سيد حسن تقي‌زاده مي‌نويسد به تبعات سوء نکث تجارت ايران و شوروي طي سالهاي گذشته و لزوم عقد قراردادي بازرگاني با آن کشور چنين اشاره مي‌کند:
مطلب اين است که به واسطه چند سال توقف تجارت روسيه مردم شمال ايران نهايت فقير و پريشان شده‌اند و حقيقهَ ممکن نبود قبل از اين پيشامد کسي بتواند تصور کند که تجارت روسيه براي ايرانيها اين اندازه فوز عظيم بوده است. متصل از اطراف تلگراف و عريضه به مجلس و دولت مي‌رسد و التماس مي‌کنند که عهدنامه تجارتي با روسيه منعقد کنيد. قبل از آنکه اين کابينه تشکيل شود به واسطه اينکه روسها در تجارت را بسته بودند، مردم مازندران و گيلان روزگار بدي داشتند. ما که آمديم و روسها براي جلب قلوب در را باز کردند مثل اين بود که روحي به قالب مردم دميده شد. قيمت بعضي اجناس سه چهار برابر شد و مردم شاديها کردند. اين است که گذشته از ملاحظات سياسي ترس ما از قطع مذاکرات اين بود که اين مردم بدبخت طاقت تحمل و صبر نداشته باشند. به محض اينکه در تجارت بسته شد ناله و فرياد آنها بلند شود و دولت ايران دوباره با استيصال داخل مذاکره گردد و در اين حال توقعات حضرات بالا رود و از اين هم که هست بدتر گردد. 1
در همان حال دولت جديد شوروي هم جهت گسترش منظم روابط تجاري خود با دولت ايران اشتياق نشان داده و ترجيح مي‌داد که پس از چندين سال وقفه در مبادلات تجاري دو کشور مراودات بازرگاني طرفين طبق عهدنامه هاي جديد از سرگرفته شود. طي سالهاي نخست دهه 1920 روابط تجاري دو کشور چارچوب منظم و تعريف شده‌اي نداشت و تجار هر دو کشور با عرضه کالاهاي قابل صدور در قلمرو دو کشور نيازهاي اقتصادي خود را تأمين مي‌کردند. ضمن اينکه گفته مي‌شد طي همين مبادلات هم بيشترين سود نصيب تجار روسي مي‌گشت که به دلايل عديده به بازرگانان ايراني برتري داشتند و از اصول تجاري جامع‌تري پيروي مي‌کردند.2 بدين ترتيب زمينه‌هاي لازم براي عقد قرارداد تجاري جديد ميان دو کشور فراهم شد و نهايتاَ در 12 سرطان 1303 نمايندگان دو کشور قراردادي را امضا کردند که بر اساس آن روابط اقتصادي‌ـ تجاري دو کشور بر مبناي جديدي شکل گرفت و از تحميلات رژيم سابق تزاري بر دولت ايران کمتر نشاني داشت. 3
طي سالهاي آتي روابط تجاري ايران و شوروي در قالب قراردادهاي تکميلي ديگري قاعده‌مندتر شد و دولتمردان هر دو کشور با توجه به مصالح اقتصادي ـ تجاري و سياسي خود در برخي از مفاد قرارنامه‌هاي تجاري سابق جرح و تعديلهايي به وجود آوردند. 4 چنانکه دولت ايران چند سال بعد جهت کنترل هر چه بيشتر تجارت خارجي و حمايت از اقتصاد ملي بازرگاني خارجي را انحصاراَ در دست گرفت و اين اقدام البته در روابط پيشين تجاري ايران و شوروي تغييراتي بر جاي نهاد. 5 ضمن اينکه دولت شوروي هم در توسعه روابط تجاري خود با ايران بيش از هر چيز منافع کشور و مردم خود را مد نظر داشت و به ويژه در رقابت با کشورهاي جهان سرمايه‌داري براي گسترش و نفوذ تجاري ـ اقتصادي خود در ايران مي‌کوشيد. دولت شوروي اين سياست را در تمام دوران سلطنت رضاشاه ادامه داد. تا جايي که گفته شده است در سالهاي حکومت رضاشاه شوروي به بزرگترين شريک تجاري ايران تبديل شده بود. 6
بدين ترتيب دولت شوروي از همان اوان عقد قرارداد مودت 1921 در صدد برآمد براي پيشبرد سياستهاي اقتصادي ـ تجاري خود بانکي در ايران تأسيس کند که به نوعي جايگزين بانک سابق استقراضي گردد. گفته شده است که دولت شوروي در صدد بود با تأسيس بانکي جديد در ايران از تسلط بلامنازع بانک شاهنشاهي در اقتصاد مالي ـ اعتباري ايران ممانعت به عمل آورد. 7 با اين حال از همان آغاز اولياي دولت شوروي اعلام کردند که در تأسيس اين بانک بيش از هر چيز تسهيل مبادلات تجاري ايران و شوروي را مد نظر دارند. 8
بانک جديدي که دولت شوروي در ايران تأسيس نمود به نام بانک روس و ايران خوانده شد و چنانکه از شواهد و قراين موجود بر مي‌آيد در آغاز اساسنامه و يا قرارنامه خاص هم درباره چگونگي و زمينه‌هاي شکل‌گيري و فعاليت اين بانک جديد تدوين و در اختيار اولياي امور قرار نگرفته بود. با اين حال مدارک موجود تاريخ تأسيس آن را 16 شهريور 1302 نشان مي‌دهد و اولين اساسنامه آن نيز در 27 اکتبر 1954/ 5 آبان 1333 در مجمع عمومي صاحبان سهام اين بانک (بانک روس و ايران) به تصويب رسيده است که آن را شرکت سهامي خاص معرفي مي‌کند و هدف از تأسيس آن را انجام فعاليتهاي بانکي ـ اعتباري در جهت تسهيل روابط تجاري ايران با شوروي و ساير کشورها ذکر مي‌کند. مرکز اصلي بانک تهران و مدت فعاليت آن نيز نامحدود اعلام شده و سرمايه نقدي آن هم 000/000/300 ريال ذکر شده بود که به 600 سهم 000/500 ريالي تقسيم مي‌شد. اساسنامه نخست بانک روس و ايران در سال 1351شمسي اندکي تغيير يافت و ضمن افزايش سرمايه نقدي آن به 000/000/600 ريال با توجه به مقررات جديد نظام بانکي کشور بانک روس و ايران هم که پيش از آن شرکتي با سهامي خاص بود به شرکت سهامي عام تبديل شد. 9
سرمايه ثبت شده و پرداخت شده بانک روس و ايران طي سالهاي 1348-1349شمسي از 100،000،000 ريال به 000/000/300 ريال افزايش يافت و تعداد کارمندان فعال در تنها شعبه اين بانک در تهران به 60 تن بالغ مي‌شد. 10 عمارت بانک روس و ايران در خيابان بهشت در قسمت جنوبي پارک‌شهر واقع شده بود 11 و ضمن اينکه در تسهيل روابط تجاري مشتريان خود با کشورهاي مختلف جهان مشارکت داشت کماکان بيشترين خدمات رساني آن در روابط تجاري ـ اقتصادي ايران با شوروي و ساير ممالک بلوک شرق متمرکز بود. در اعلاميه‌اي که بانک روس و ايران در فروردين سال 1350 منتشر کرد حيطه فعاليت خود را به شرح زير به اطلاع عموم رسانيد:
به مناسبت حلول سال 1350 شمسي و عيد نوروز باستاني ايران تبريکات صميمانه خود را به ملت ايران عموماَ و به رؤسا و کارمندان بانکهاي همکار خود در ايران و بازرگانان محترم تقديم مي‌دارند. بانک روس و ايران که از تاريخ سپتامبر سال 1923 در ايران تشکيل شده است با چهل و هفت سال سابقه فعاليت بانکي همواره کوشيده است که تسهيلات کافي در امر بازرگاني ما بين ايران و اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي فراهم سازد و از اين جهت به موفقيت‌هايي نائل شده است. سرمايه اين بانک مبلغ 300 ميليون ريال مي‌باشد که تماماَ پرداخت گرديده است و سهام‌داران عمده آن بانک دولتي و بانک تجارت خارجي اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي مي‌باشد. بانک روس و ايران روابط محکم با بانکهاي کشورهاي سوسياليستي و ساير بانکهاي معتبر دنيا دارد و از اين راه مساعدت شاياني به بازرگانان و شرکتهايي که با کشورهاي مذکور روابط تجاري دارند با انعقاد قرارداد طويل‌المدت بازرگاني ما بين دولت ايران و اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي به منظور توسعه بيشتر روابط بازرگاني بين دو کشور اين بانک در راه تحقق هدفهاي طرفين مساعي و مساعدت لازم را مبذول خواهد داشت.
نشاني بانک روس و ايران: تهران خيابان جنوبي پارک شهر
تلفن‌هاي بانک
1. رييس هيئت مديره 52112
2. اداره اعتبارات 52113 ـ 52114
3. حسابداري 52115
4. اداره بودجه 57869
5. دائره بروات 51029 12
بانک روس و ايران تا سال 1359 شمسي به فعاليت خود در ايران ادامه داد و تا آن هنگام کماکان تسهيل روابط تجاري ايران با دولت شوروي و کشورهاي بلوک شرق بيشترين فعاليت اين بانک را تشکيل مي‌داد. با اين حال آماده بود تا در ساير کشورهاي جهان (بالاخص اروپا و آمريکا) هم به مشتريان خود خدمات رساني نمايد. داراييهاي آن در مالکيت دولت شوروي قرار داشت و اکثر کارمندان آن روسي بودند. کادر مديريتي آن مشخصاَ از سوي اولياي امور دولت روسيه تعيين مي‌شدند اما ساير کارمندان و اجزاي آن عمدتاَ از روسها و ارامنه ساکن ايران اتنخاب و به استخدام بانک در مي‌آمدند. 13
در خرداد ماه سال 1359 دولت جمهوري اسلامي ايران کليه سهام و داراييهاي بانک روس و ايران را از دولت شوروي خريداري نموده و با ادغام آن در بانکهاي بازرگاني، ايرانشهر، ايران و انگليس، ايران و ژاپن، ايران و هلند، ايران و خاورميانه، اعتبارات، صنايع، کار و ايران بانک جديدي تحت عنوان بانک تجارت تأسيس کرد. 14
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* براي کسب اطلاع از متن کامل اين مقاله به کتاب زير مراجعه شود: مظفر شاهدي، تاريخ بانک استقراضي روس در ايران، نگاهي گذرا به روند همکاري‌هاي بانکي ايران و روس، چ 1، تهران، مرکز اسناد و تاريخ ديپلماسي (وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران)، 1381، صص 909ـ953 .
1. آينده، سال 19، ش10-12، دي ـ اسفند1372، صص978-979 .
2. مرکز اسناد موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند: 34315ـ ق تا سند 34319ـ ق .
3. براي اطلاع از متن قرارداد تجاري فوق بنگريد به:حسين مکي، تاريخ بيست ساله ايران، ج 3، چ2، تهران ، اميرکبير، 1357، صص 77-84 .
4. براي نمونه بنگريد به: فتح‌الله نوري اسفندياري (به کوشش)، رستاخيز ايران (مدارک مقالات و نگارشات خارجي: 1299-1323ش)، چ 1، تهران، سازمان برنامه، 1335، صص 317-321.
5. محمود طاهراحمدي (به کوشش)، اسناد روابط ايران و شوروي (در دوره رضاشاه/1304-1318هـ ش)، چ 1، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1374، صص 144-148 .
6. ژرژ لنچافسکي، غرب و شوروي در ايران: سي سال رقابت (1918-1948)، ترجمه حورا ياوري، چ1، تهران، ابن‌سينا، 1351، صص 115-123 .
7. محمدعلي منشور گرگاني. رقابت شوروي و انگليس در ايران از 1296 تا 1306 خورشيدي، به کوشش محمد رفيعي مهرآبادي، چ 1، تهران، مؤسسه مطبوعاتي عطايي، 1368، ص 214 .
8. علي ماجدي و حسن گلريز، پول و بانک از نظريه تا سياست‌گذاري، چ 6، تهران، موسسه بانکداري ايران و بانک مرکزي جمهوري اسلامي ايران، 1373، ص 175 و آرتور چسلر ميلسپو، مأموريت آمريکاييها در ايران، ترجمه حسين ابوترابيان، تهران، پيام، بي‌تا، ص 251ـ252 و مصطفي فاتح، پول و بانکداري، چ1، تهران، مطبعه روشنايي،1310، ص 318 .
9. براي کسب اطلاع از متن اساسنامه اول بانک روس و ايران (مصوب 5 آبان 1333) بنگريد به: منوچهر ضيايي، مجموعه اساسنامه‌هاي بانکها و مؤسسات اعتباري، ج 1، تهران، بانک مرکزي جمهوري اسلامي ايران، 1373، صص 537-548 .
10. هفته‌نامه تهران اکونوميست (تهران اکونوميست سالانه)، اول فروردين 1350، صص 94-95 .
11. هفته‌نامه تهران اکونوميست (تهران اکونوميست سالانه)، اول فروردين 1344 .
12. هفته‌نامه تهران اکونوميست (تهران اکونوميست سالانه)، اول فروردين 1350، ص 118 .
13. مصاحبه نگارنده با يکي از کارمندان روسي بانک سابق روس و ايران .
14. ابراهيم اصلاح عرباني (به سرپرستي)، کتاب گيلان، ج 3، چ 1، تهران، گروه پژوهشگران ايران، 1374، ص 28 .